رضا براهنی شاعر، نویسنده، منتقد ادبی، فعال سیاسی و از بنیان‌گذاران کانون نویسندگان ایران بود. وی با بیش از نیم قرن فعالیت ادبی در حوزه‌های مختلف، آثار متعددی از خود بر جای گذاشت که برخی از آنها تا به امروز نیز علاقه‌مندان بسیاری دارند. در این مقاله ضمن نگاهی به زندگی پرفرازونشیب او، ۱۰ اثر منتخب و تأثیرگذارش را نیز معرفی می‌کنیم. با ما همراه باشید.
رضا براهنی ۲۱ آذرماه ۱۳۱۴ در خانواده‌ای فقیر در تبریز به دنیا آمد. سال‌های کودکی، نوجوانی و ابتدای جوانی او در بحران‌هایی شدید گذشت؛ از جنگ جهانی دوم و قحطی ناشی از آن گرفته تا برآمدن و سرکوب‌شدن فرقه دموکرات. براهنی در آن سال‌ها شاهد مرگ برادران و خواهرانش بر اثر قحطی، آوارگی از این خانه به آن خانه و اشغالگری قوای روس بود.
پدرش پولی برای تحصیل او نداشت و از صدقه‌سر فردی خیّر بود که وی موفق شد در کنار کارکردن، تحصیلات ابتدایی خود را به پایان برساند. با این همه او موفق شد در ۲۲سالگی، کارشناسی خود در رشته ادبیات انگلیسی را از دانشگاه تبریز بگیرد. سپس به ترکیه رفت و در آنجا تا دکتری همین رشته پیش رفت.
اوایل دهه ۴۰ بود که به ایران بازگشت و در سال ۱۳۴۲ مشغول تدریس در دانشگاه تهران شد. در آن سال‌ها، ضمن تدریس به نوشتن نیز مشغول بود و آثار متعددی در حوزه‌های مختلف ادبی مانند شعر، رمان و از همه مهم‌تر نقد ادبی منتشر کرد. مقاله‌های انتقادی او در مجله «فردوسی» صریح و تند بودند و سبب کدورت و دشمنی زیادی با برخی شاعران و نویسندگان سرشناس شدند. درنهایت مجموعه این نقدها در کتاب «طلا در مس: در شعر و شاعری» در سال ۱۳۴۷ به چاپ رسید.
رضا براهنی دهه ۵۰ را با ازدواج با یکی از شاگردانش به‌نام ساناز صحتی آغاز کرد. حاصل این ازدواج ۲ پسر به نام‌های ارسلان و اکتای محمد بود. بااین‌حال مرکز ثقل زندگی او در این دهه، فعالیت‌های سیاسی علیه حکومت پهلوی بود. براهنی در ابتدای این دهه به‌دعوت دانشگاه‌های مصر به آنجا سفر کرد تا درباره ادبیات و شعر سخنرانی کند.
او از سال ۱۳۵۱ در سفری کوتاه به آمریکا به ریاست «کمیته برای آزادی هنر و اندیشه در ایران» درآمده بود. این کمیته بخشی از «حزب کارگران سوسیالیست» بود. به همین دلیل پس از بازگشت به ایران در شهریور ۱۳۵۲، دستگیر شد و ۳ ماه را در زندان گذراند. پس از آزادی به‌دعوت دانشگاه‌های آمریکا، به آن کشور رفت و تا زمان انقلاب در آنجا ماند.
او در آمریکا مجموعه‌ای از روایت‌ها، بیانیه‌ها و شهادت‌ها را علیه نظام پهلوی به رسانه‌ها و حتی کنگره ایالات متحده آمریکا ارائه کرد. فعالیت‌های براهنی او را در رسانه‌های آمریکایی معروف کرد، به‌گونه‌ای که بر اساس روایت‌های او از شکنجه زندانیان در زندان‌های شاه، سازمان صلیب سرخ در سال ۱۳۵۶ گروهی را برای بازرسی از زندان‌های ایران فرستاد. گرچه این نهاد شکنجه حدود ۹۰۰ نفر از زندانیان به درجات مختلف را تأیید کرد، این شکنجه‌ها با روایت‌های تکان‌دهنده‌ای که براهنی و دیگران می‌گفتند، متفاوت بود.
براهنی ۱ هفته پس از خروج شاه، به ایران برگشت و با پیروزی انقلاب بسیاری از آثارش را که تا پیش از آن اجازه چاپ نداشتند، منتشر کرد. از آن زمان تا اواسط دهه ۷۰ و مهاجرت به کانادا، وی چندین دوره کارگاه‌های نقد ادبی، شعر و قصه‌نویسی برگزار کرد. این کارگاه‌ها پربار بودند و حاصل آنها پرورش شاگردان ممتاز بسیاری مانند روزبه حسینی، شیوا ارسطویی، رزا جمالی، سید علیرضا میرعلینقی، ناهید توسلی و پیمان سلطانی بود. این شاگردان در اواخر دهه ۷۰ بخشی از جریان‌های ادبی آن زمان را شکل دادند. با مهاجرت به کانادا در اواسط همان دهه، پایان حضور او در ایران رقم خورد. هرچند فعالیت‌های او همچنان در آنجا ادامه یافت و به ریاست انجمن قلم کانادا رسید تا اینکه بیماری فراموشی کم‌کم به سراغش آمد.
در سال‌های پایانی زندگی رضا براهنی آلزایمر گرفت. او بعد از ۷۰سالگی به‌تدریج دچار بیماری آلزایمر و عوارض آن شد. درنهایت هم ۵ فروردین ۱۴۰۱ در ۸۴سالگی در کانادا درگذشت و همان جا به خاک سپرده شد.
رضا براهنی در بیش از نیم قرن فعالیت ادبی، شاگردان بسیاری تربیت کرد. شاگردانی که اکثر آنها نویسندگان یا شاعران زبردستی شدند. علاوه بر این، براهنی با نقد شعر و ادبیات ایرانی به یکی از بزرگ‌ترین منتقدان این عرصه بدل شد، کسی که نقد را به شاخه‌ای مهم از پژوهش‌های ادبی تبدیل کرد. تا پیش از او، مقدمه‌نویسان بیشتر در مدح آثار شعرا می‌نوشتند و فضای شعر و شاعری در ایران با تملق و تمجید پیش می‌رفت. براهنی با زبان صریح و گاه تندش برخی از آثار معروف‌ترین شاعران هم‌عصر خود نظیر شاملو، اخوان ثالت، نیما و کسرایی را نقد می‌کرد.
البته کار او صرفا در نقد آثار دیگران خلاصه نمی‌شود. خود براهنی شاعری چیره‌دست و داستان‌نویسی ماهر بود. از وی آثار مهمی در هر دو حوزه به چاپ رسیده که بیانگر توانایی‌های او در حوزه‌های مختلف ادبیات فارسی است.
آثار مکتوب براهنی در حوزه‌های مختلف ادبیات فارسی فراوان‌اند که در این مقاله ۱۰ نمونه از برجسته‌ترین آنها را معرفی می‌کنیم.
رمان «روزگار دوزخی آقای ایاز» شروع داستان‌نویسی براهنی بود. البته او پیش‌تر و زمانی که در ترکیه بود، داستانی به‌زبان انگلیسی نوشت اما آن را چاپ نکرد. ایاز شخصیتی در دربار سلطان محمود غزنوی است که هرکدام از اعضای خانواده او نماد گروه‌های مختلف جامعه‌اند. مثلا پدرش فردی خردمند اما ترسوست. یوسف، برادر ایاز، منتقد حکومت است و راه‌حل را مبارزه مسلحانه می‌داند. اما منصور، برادر دیگر، راهکار برون‌رفت از حکومت سلطان محمود را در اندیشه و فکر جست‌وجو می‌کند. خود ایاز نیز که از کودکی در دربار بزرگ شده، شیفته سلطان است.
این رمان از پرطرف‌دارترین آثار براهنی است، اما متأسفانه تجدید چاپ نشده و در بازار کتاب نایاب است.
و آن وقت به کمک هم زبانش را بریدیم، بدون آن که دست‌هامان بلرزد، بدون آن که کوچک‌ترین اشتباهی بکنیم؛ و با بریدن زبانش دیگر چه چیز او را بریدیم؟ با بریدن زبانش وادارش کردیم که خفقان را بپذیرد. ما زبان را برای او بدل به خاطره‌ای در مغز کردیم و او را زندانی ویرانه‌های بی‌زبان یادهایش کردیم. به او یاد دادیم که شقاوت ما را فقط در مغزش زندانی کند؛ هرگز نتواند از آن چیزی بر زبان بیاورد. با بریدن زبانش، او را زندانی خودش کردیم.
– برشی از رمان روزگار دوزخی آقای ایاز
این کتاب سه‌جلدی، از مهم‌ترین و منسجم‌ترین آثار نقد در ادبیات فارسی به شمار می‌رود. براهنی در این اثر، با نگاهی به کل تاریخ شعر فارسی اشعار شاعران نامدار معاصر را تحلیل و نقد کرده است، از جمله:
اولین کتاب شعر رضا براهنی غزل‌هایی عاشقانه است. در این کتاب ۴ قطعه از اشعار براهنی با نام‌های «باغستان»، «داربست»، «یادگارها» و «آهونامه» چاپ شده است. این کتاب نیز متأسفانه تجدید چاپ نشده و تنها می‌توان نسخه‌های چاپ‌شده پیش از انقلاب را یافت که نایاب‌اند.
بی‌شک مهم‌ترین و بحث‌برانگیز‌ترین اثر براهنی در شعر، کتاب «خطاب به پروانه‌ها» است. در این اثر، براهنی نه‌تنها با زبانی که بر اثر سال‌ها نقد تکامل یافته است شعر می‌گوید، بلکه در مقاله ضمیمه به کتاب با عنوان «چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟» با بررسی و نقد نظریات شاملو و نیما، دیدگاه جدید خود را برای عبور از بن‌بست شعر کهن، شعر نیمایی و شعر سپید مطرح می‌کند. فرم اشعار او در این کتاب نیز منطبق با نظریه و نگاه جدید اوست. اشعار چاپ‌شده در این کتاب بین سال‌های ۶۹ تا ۷۲ سروده شده‌اند.
و هیچ چیز مثل تو نیست و هیچ آدم دیگر شبیه تو نیست برهنه پای زیبای من که روی حصیر ایستاده خوابیده و می‌سوزد و زیبایی که پشت آهویی بلند ایستاده مشتعل از مفصل ستاره و دریا و می‌شتابد و می‌سوزد مرا می‌گدازد غمی که از تو می‌بارد و هیچ رؤیایی به شکل خواب چشم تو نیست نیست
– شعر «می‌سوزد» از دفتر «خطاب به پروانه‌ها و من چرا دیگر شاعر نیمایی نیستم»
«قصه‌نویسی» رضا براهنی به‌رغم گذشت بیش از نیم قرن، هنوز هم چاپ می‌شود چراکه یکی از بهترین آثار آموزش داستان‌نویسی به حساب می‌آید. در این کتاب، براهنی علاوه بر تبیین ضرورت نقد قصه‌نویسی، ساختار داستان‌نویسی را معرفی و قصه‌نویس حرفه‌ای را با غیرحرفه‌ای مقایسه می‌کند. علاوه بر اینها، او در این کتاب آثار داستانی نویسندگانی همچون جلال آل‌احمد، صادق هدایت، محمد علی جمال‌زاده و بیشتر از همه، صادق چوبک را نقد و و بررسی کرده است.
رمان «آواز کشتگان» روایتگر ماجرای شخصیتی به‌نام محمود شریفی است، استاد دانشگاهی که به‌خاطر نوشته‌هایش به زندان افتاده و حال که آزاد شده است، به‌عنوان کارمند اداری در دانشگاه کار می‌کند. گرچه شخصیت داستان تلاش می‌کند سیاست را کنار بگذارد و خود را وقف خانواده‌اش کند، زندگی به روال عادی برای او ممکن نیست.
این رمان می‌تواند برای علاقه‌مندان به داستان‌نویسی مانند کارگاه‌ی آموزشی باشد که آنها را با فنون داستان‌نویسی و نثر براهنی آشنا کند. فضای رمان پر از جدال شخصیت‌ها با خود و دیگران است و شیوه روایت تلفیقی اثر در کنار لحن طنزآمیز و تلخ، «آواز کشتگان» را به اثری خواندنی تبدیل کرده است.
این رمان طولانی بیشتر از آنکه داستانی خیالی باشد، رمانی تاریخی است. رضا براهنی در این کتاب رویدادهای مختلف تاریخی مانند ظهور فرقه دموکرات آذربایجان، حضور مستشاران آمریکایی در ایران، کودتای ۳۲ و پیروزی انقلاب را در فصول مختلف از زبان شخصیت‌های متفاوت روایت کرده است.
انتشارات: نگاه
تعداد صفحه: ۱۱۱
داستان رمان «چاه به چاه» از زبان یک زندانی شمالی روایت می‌شود. او یک تپانچه قدیمی می‌خرد که مربوط به دوران میرزا کوچک خان است. از قضا با همان اسلحه قتلی صورت گرفته است و باعث می‌شود خریدار به زندان بیفتد.
انتشارات: نگاه
تعداد صفحه: ۳۷۵
«تاریخ مذکر» از دیگر آثار تحلیلی و تاریخی رضا براهنی است. وی در این کتاب، مجموعه‌ای از مقالات و پژوهش‌های تاریخی خود را گرد هم آورده است. براهنی «تاریخ مذکر» را در اواخر دهه ۴۰ خورشیدی نوشته است، زمانی که آن را دوران تشتت فرهنگی می‌خواند. او برای تعریف این مفهوم، ابتدا به سراغ تاریخ ایران و یونان رفته و این دو را با هم مقایسه کرده و سپس به مسئله غرب‌زدگی پرداخته است.
انتشارات: امیرکبیر ۱۳۵۸، افراز ۱۳۹۶
تعداد صفحه: ۱۷۲
این کتاب مناسب کودکان و نوجوانان نیست.
همان طور که گفته شد، براهنی مدتی را در زندان ساواک گذراند. او تأثیرپذیرفته از این تجربه، مجموعه شعرهایی درباره زندان و شکنجه‌هایش سرود که در این کتاب گردآوری شده‌اند. برخی از منتقدان این کتاب شعر را جزو بهترین حبسیه‌ها (شعری که شاعران در زندان می‌سرودند) در شعر فارسی می‌دانند. بااین‌حال این اثر نیز تجدید چاپ نشده است و به‌سختی می‌توان نسخه‌های قدیمی آن را در بازار کتاب پیدا کرد.
شما هم از تجربه مطالعه آثار براهنی برای ما بنویسید. کدام‌یک از آثار معرفی‌شده در این مقاله را خوانده‌اید؟ آیا اثر دیگری هست که جایش در این نوشته خالی باشد؟ در بخش دیدگاه‌ها، نظر خود درباره براهنی و آثارش را با ما و خوانندگان به اشتراک بگذارید.
در آیدت،
فایل‌های
خود را به فروش بگذارید و یا
مقالات‌تان
را منتشر کنید👋
پاسخ ها