تله بی ارزشی؛ منشأ، آثار مخرب و درمان طرحواره عیب و شرم

افرادی که در کودکی یا نوجوانی تحقیر شده‌اند، نادیده گرفته شده‌اند یا طرد شده‌اند، دچار تله بی ارزشی یا طرحواره نقص و شرم می‌شوند. صرف‌نظر از رفتاری که با این افراد شده است، آنها مستقیم یا ضمنی این پیام را دریافت کرده‌اند که مقصرند یا ویژگی منفی، غیراخلاقی یا شرم‌آوری دارند. تله بی ارزشی الگویی درونی در ذهن این افراد می‌سازد که دائما به آنها می‌گوید دوست‌داشتنی یا ارزشمند نیستند، حتی اگر در بزرگ‌سالی از نظر ظاهری و موقعیت اجتماعی فردی موفق و بااعتمادبه‌نفس به نظر برسند. آثار مخرب تله بی ارزشی چنان شدید است که هر فردی باید با نحوه شکل‌گیری، ویژگی‌ها و روش‌های درمان این طرحواره آشنا باشد. برای مطالعه بیشتر درباره تله بی ارزشی یا طرحواره نقص و شرم، در ادامه این مقاله ما را همراهی کنید.

طرحواره نقص و شرم چیست؟

طرحواره‌ها الگوهای تکرارشونده‌ای هستند که از سنین کم در ذهن افراد نقش می‌بندند و ماندگار می‌شوند. اگر کودک یا نوجوانی در سنین کم مدام شماتت، سرزنش و تحقیر شود یا والدین یا افراد نزدیک به او تجاوز و بی‌اعتنایی کنند، با این صدای درونی در ذهن خود بزرگ می‌شود که لیاقت دوست‌داشته‌شدن ندارد و فرد ارزشمندی نیست.

این فرد در بزرگ‌سالی هم با این صدای درونی شماتت‌بار زندگی می‌کند و باور دارد که دچار نقص و عیب است. ممکن است افرادی که دچار تله نقص و شرم هستند، از نظر موقعیت اجتماعی، تحصیلی یا شغلی وضعیت خوب یا حتی ایدئالی داشته باشند. بااین‌حال، این افراد از درون احساس ارزشمندی نمی‌کنند و حس شرم درونی خود را به اشکال مختلف و البته مخرب بروز می‌دهند و به خود یا دیگران آسیب می‌رسانند.

احساسات افراد دچار تله بی ارزشی

افرادی که دچار تله بی ارزشی یا همان طرحواره نقص و شرم هستند، اغلب دچار این احساسات درونی می‌شوند:

• مدام احساس می‌کنند در ویژگی‌های ظاهری یا توانایی‌های خود دچار نقص و خطا هستند.
• معمولا احساس می‌کنند صفاتی همچون چاقی، لاغری، کوتاه‌قدی، بلندقدی، تنبلی و بی‌کفایتی بیش‌ از حد درباره آنها صدق می‌کنند. صدای درونی این افراد مدام به آنها القا می‌کند که کسل‌کننده‌، عجیب، نادان و بی‌ارزش‌اند.
• نقص خود را وضعیتی وجودی می‌دانند، بنابراین هر کار مهم یا دستاورد در زندگی برای آنها ارزش خاصی ندارد و با وجود تمام موفقیت‌ها، باز هم احساس نقص دارند.
• اغلب دیگران را مقصر مشکلات و احساسات درونی خود می‌دانند.
• مدام در حال مقایسه خود با دیگران هستند و اغلب بیش‌ از اندازه خجالتی‌اند. نتیجه این مقایسه هم اغلب احساس نقص و خودسرزنشگری بیشتر است.

رویکردها و سبک زندگی افراد مبتلا به تله نقص و شرم

• ممکن است بسیار کمال‌گرا باشند و بیش‌ از حد برای جبران کمبودهای ذهنی خود تلاش ‌کنند.
• بسیاری از مواقع خودآگاه یا ناخودآگاه موقعیت‌هایی را ایجاد می‌کنند که حس نقص و شرم آنها را تقویت می‌کنند. البته برخی از افراد دچار تله بی ارزشی هم ممکن است رفتاری کاملا برعکس داشته باشند و افراطی از قرارگرفتن در موقعیت‌هایی که باعث احساس نقص و ناکافی‌بودن در آنها می‌شوند، اجتناب کنند.
• ممکن است گوشه‌گیر باشند یا وارد محیط‌های اجتماعی نشوند تا عیب‌ها و نقص‌هایشان آشکار نشود. هنگام صحبت در جمع هم دچار اضطراب شدید می‌شوند.
• از آنجا که این افراد خود را بی‌ارزش و بی‌اهمیت می‌بینند، مرزبندی مشخصی با سایرین ندارند و از بیان احساسات واقعی خود طفره می‌روند.
• وقت زیادی را صرف حسادت به دیگران یا رقابت با آنها می‌کنند و پیوسته در تلاش برای برتری ظاهری بر دیگران هستند. بااین‌همه حتی اگر مدت کوتاهی حس برتری داشته باشند، باز هم به‌زودی دچار سرخوردگی می‌شوند.
• ممکن است دچار اختلالات سوءمصرف مواد مخدر یا اختلالات خوردن (پرخوری یا کم‌خوری) باشند.

رفتارهای افراد مبتلا به تله بی ارزشی با دیگران

• به‌دلیل خاطرات ناخوشایندی که از طردشدن یا تحقیرشدن در ذهن دارند، نمی‌توانند انتقاد را تحمل کنند. آنها به نه‌شنیدن، نقدشدن یا متهم‌شدن توسط دیگران بیش‌ از حد حساس‌اند و هر انتقاد کوچکی را در ذهن خود به فاجعه تبدیل می‌کنند.
• در روابط عاطفی، دوستانه و اجتماعی خود احساس درونی نقص و ناکافی‌بودن دارند.
• معمولا با افراد سرزنشگر، طردکننده یا انتقادگر وارد رابطه عاطفی می‌شوند و اغلب رابطه خود را با فردی که آنها را ارزشمند بداند، قطع می‌کنند.
• با افرادی که به‌نظرشان عالی و بی‌نقص هستند معاشرت نمی‌کنند، زیرا فکر می‌کنند این افراد عیب‌ها و نقص‌های آنها را تشخیص می‌دهند. ترجیح می‌دهند دوستانی داشته باشند که از نظر ظاهری یا موقعیت مالی و شغلی از آنها پایین‌ترند.

ریشه طرحواره نقص و شرم

عوامل و اتفاقات متعددی سبب بروز این طرحواره می‌شوند، اما در کل چنین مواردی به تله بی ارزشی دامن می‌زنند:

• والدین، یکی از اعضای خانواده یا نزدیکان فرد را به‌دلیل ظاهر یا رفتارش بیش‌ از حد سرزنش، تحقیر یا تنبیه کرده‌اند.
• یکی از والدین به فرد حس شرم، ناامیدی یا اشتباه‌بودن داده‌ است.
• فرد در کودکی یا نوجوانی قربانی آزار جنسی، جسمی یا عاطفی از سوی اعضای خانواده یا نزدیکان خود شده است.
• ممکن است فرد از نزدیکان خود شنیده باشد که کودک بد، بی‌ادب، بی‌ارزش یا بی‌فایده‌ای است.
• والدین ناعادلانه فرد را با خواهرها و برادرهایش مقایسه کرده‌اند و آنها را به او ترجیح داده‌اند.
• ممکن است یکی از والدین خانه را ترک کرده باشد و فرد این مسئله را تقصیر خودش بداند.

تأثیر مخرب تله بی ارزشی بر رابطه عاطفی

طرحواره‌ها تأثیر منفی بر شیوه زندگی دارند. یکی از موقعیت‌هایی که طرحواره باعث آسیب به فرد می‌شود انتخاب شریک عاطفی نامناسب و وابستگی به اوست، زیرا طرحواره شریکی را انتخاب می‌کند که فقط برای تله ذهنی فرد مناسب باشد.

به‌بیان ساده‌تر، اگر کسی طرحواره نقص و شرم داشته باشد، احتمالا جذب فردی می‌شود که این طرحواره را برای او پررنگ‌تر می‌کند. بنابراین افرادی که دچار طرحواره نقص و شرم هستند، احتمالا فردی با چنین ویژگی‌هایی را به‌عنوان شریک عاطفی انتخاب می‌کنند:

• از نظر فیزیکی یا عاطفی از فرد سوءاستفاده می‌کند و رفتار خشن، تحقیرکننده یا پرخاشگرانه‌ای با او دارد.
• ممکن است بسیار جذاب و دلربا باشد و همیشه از نظر ظاهری به فرد حس کمبود و حقارت بدهد.
• به‌اندازه کافی به فرد اهمیت نمی‌دهد و حس بی‌ارزش‌بودن او را پررنگ می‌کند.

رویکرد فرد دچار تله بی ارزشی در قبال شریک عاطفی‌اش

در چنین رابطه‌ای، تعامل فردی که دچار تله بی ارزشی است با شریک عاطفی‌اش هم چندان سالم نیست. مثلا ممکن است فرد در مقابل همسر یا شریک خود دچار احساسات زیر شود و رفتارهای نامناسبی بروز دهد:

• حس مالکیت دارد و حساس، حسود و بدبین است. همچنین در مواردی ممکن است به شریک زندگی خود اجازه انتقاد، تحقیر یا رفتار بد با خود را بدهد.
• مدام در حال مقایسه خود با دیگران و حس حسادت و بی‌کفایتی است.
• به‌دنبال تأییدگرفتن همیشگی از طرف مقابل است و تمایل دارد که شریک زندگی مدام دوست‌داشتن و اهمیت‌دادنش را به او اثبات کند.
• با انتقاد سالم و سازنده طرف مقابل کنار نمی‌آید.
• تا حد امکان اجازه نمی‌دهد شریکش به شخصیت و زندگی واقعی او نزدیک شود.
• در برخی موارد، اگر شریک عاطفی او را تحسین کند، به‌ این دلیل که تحسین مطابق احساس شرم درونی و تله بی ارزشی فرد نیست، از شریک خود فاصله می‌گیرد.

درمان تله بی ارزشی

اگرچه تله بی ارزشی برای افراد آسیب‌های فراوانی در پی دارد، خوشبختانه فرد با شناخت کامل این طرحواره می‌تواند بر بسیاری از احساسات منفی و رفتارهای ناشی از طرحواره غلبه کند. مثلا فرد می‌تواند از روان‌درمانگر برای یادآوری خاطرات دردناک کودکی و ترمیم زخم ناشی از آنها کمک بگیرد. روان‌درمانگر گاهی از تست تله نقص و شرم برای تشخیص شکل‌گیری این طرحواره در فرد کمک می‌گیرد.

از آنجا که این طرحواره در اوایل دوران کودکی ایجاد می‌شود، فرد احتمالا باید با این واقعیت کنار بیاید که ممکن است ناخودآگاه در موقعیت‌های مختلف دچار احساس شرم شود. راهکار اصلی برای مقابله با این احساس شناخت طرحواره آن و روبه‌روشدن با احساسات منفی است. در مرحله بعد، فرد باید بتواند واقعیت را همان گونه که هست بررسی کند و به افکار مخرب خود اجازه ندهد واقعیت را بر اساس طرحواره نقص و شرم تفسیر کنند.

تمرین‌های کاربردی برای درمان تله بی ارزشی

فرد باید به این واقعیت پی ببرد که به‌اندازه هرکس دیگری لیاقت عشق، احترام و ارزشمندی را دارد. همچنین روان‌درمانگران در مراحل بعدی به فرد دچار تله بی ارزشی کمک می‌کنند که با دیگران رابطه سالم و سرشار از احترام، اعتماد و واقع‌بینی ایجاد کند. برای دستیابی به این هدف از برخی تمرین‌های زیر کمک گرفته می‌شود:

• بررسی خاطرات کودکی و اتفاقی که سبب ایجاد حس نقص و شرم و در فرد شده است.
• همدلی با کودک آسیب‌دیده درون فرد و کمک به ترمیم زخم‌هایی که در کودکی در روان فرد ایجاد شده‌اند.
• نوشتن روزانه احساسات، به‌خصوص هنگامی‌ که حس بی‌ارزشی، ناکافی‌بودن یا شرم در فرد ایجاد می‌شود. با این کار فرد می‌تواند با فاصله به احساسات خود نگاه کند و دیدگاه خنثی‌تر و واقع‌بینانه‌تری به مسائل داشته باشد.
• مرزبندی با اطرافیان؛ فرد پس از درمان می‌تواند مرزهای مشخص و سالمی با افراد تعیین کند و به افراد سمی و آزارگر اجازه ورود به زندگی خود را ندهد. اکثر افرادی که دچار تله بی ارزشی هستند، از ایجاد روابط با دیگران اجتناب می‌کنند. بنابراین در موارد اندکی توانسته‌اند مرزبندی با سایرین را تمرین کنند.

درمجموع تغییر زندگیِ مملو از افکار و احساسات منفی به تمرین مستمر احتیاج دارد. فرد باید بتواند پذیرای احترام، عشق‌ورزی و محبت باشد و آسیب‌پذیری‌های روان خود را به‌خوبی‌ بشناسد. اکثر افرادی که دچار تله بی ارزشی هستند، از حضور در جوامع و ارتباط‌ با افراد گریزان بوده‌اند. بااین‌حال بعد از سپری‌کردن دوره‌های روان‌درمانی، می‌توانند با مرزبندی صحیح و شناخت آسیب‌پذیری‌ها راحت‌تر وارد روابط اجتماعی شوند و در جمع‌های مختلف حضور یابند.

سخن پایانی

در این مقاله، با تله بی ارزشی یا طرحواره نقص و شرم آشنا شدیم، ریشه‌های آن را تا حدی شناختیم و آموختیم که افراد مبتلا به این تله ذهنی چه احساساتی دارند و اغلب چه رفتاری نشان می‌دهند. همچنین بررسی کردیم که چگونه احساس بی ارزشی نکنیم و چه تمرین‌های ذهنی و عملی‌ای ممکن است سبب کم‌رنگ‌شدن تله بی ارزشی در ذهن شوند. درمجموع طرحواره‌ها الگوهای رفتاری مخرب اما قدرتمندی هستند و ممکن است به‌سادگی درمان نشوند. در اغلب موارد کمک‌گرفتن از روان‌درمانگر یا متخصص سلامت روان کمک چشمگیری به بهبود کیفیت زندگی افراد می‌کند.