آموزش تنبک

اساس موسیقی بر دو عامل ریتم و ملودی سوار است. این دو عامل در هر آهنگی که می شنویم به هارمونی و یکپارچگی بی نقصی در می آیند و حس شنیدن موسیقی را به شنونده القا می کنند. ملودی از به هم پیوستن معنا دار نت های هفتگانه و فواصل بین آنها، و ریتم از ضرب های منقطع کننده و هماهنگ حاصل می شود. در این مقاله می خواهیم به معرفی ساز تنبک که یکی از سازهایی است که برای نواختن ریتم در موسیقی سنتی ایران به کار می رود بپردازیم. ساز تنبک با اصالتی قطعی و قدمتی کهن به عنوان یکی از آلات اصلی و جدایی ناپذیر موسیقی سنتی ایران است.

نگاهی به تاریخچه و معرفی اجمالی ساز تنبک

سازهای کوبه ای از همان بدو حضور انسان خردمند بر روی کره خاکی وجود داشته اند. از همان زمانی که با کوس و طبل در جنگل ها و دشت ها با ایجاد سر و صدا حیوانات را فراری میداده تا بتوانند آنها را شکار کنند. در بسیاری از غار نگاره ها و آثار به جا مانده از دوران باستان، نوازنده های سازهای کوبه ای در حال نواختن را می توان دید و عده ای که به دور آتش در حال رقص و پایکوبی هستند. حتی این نوع ساز در مراسم های عزاداری نیز مورد استفاده بوده است. سازهای کوبه ای انواع بیشماری در دل تاریخ داشته اند. سازی که امروزه به نام تنبک می شناسیم، فرم تکمیل شده طبل هایی است که ریشه در مهاجرت سومری ها به بین النهرین و تلفیق آن با فرهنگ منطقه طی زمانی بیش از شش هزار سال داشته است. به هر حال تنبک، امروزه یکی از کامل ترین سازهای کوبه ای است و دست نوازنده برای اجرای انواع حرکات و تکنیک ها چه در تکنوازی و چه در همنوازی و گروه نوازی باز است. این ساز طی چند دهه گذشته به محبوبیت خیره کننده ای رسیده که در ادامه مطالب به آن خواهیم پرداخت.

تنبک یک ساز کوبه ای است. به این معنا که به جای نت های شناخته شده، فقط با ضرب و کوبش نوازنده، نواخته می شود. از ساز تنبک برای ایجاد ریتم های مختلف استفاده می شود. این ساز در گذشته چندان تخصصی نبود و از آنجا که ضرب نوازی در ناخودآگاه بسیاری از افراد وجود دارد، بدون تخصص و فقط با اتکا به سر ضرب های ملودی اقدام به نواختن آن می کردند. در واقع در یک گروه نوازی حتی اگر ساز تنبک هم وجود نداشت، از هر وسیله ای که می شد صدای ضربی ایجاد کند، استفاده می کردند. این قضیه مربوط به زمان های خیلی دور نیست. بلکه تا همین صد سال پیش نیز اینگونه بود. نوازنده تنبک اصولا جایگاهی در یک گروه ارکستر و توان برابری با سازهای ملودیک را نداشت. اما بعد از آن، موسیقی یک پوست اندازی کامل کرد. تمام لایه های آن تخصصی شد و زیر لوای تئوری موسیقی که زبان بین المللی موسیقی است قرار گرفت. تنبک با زحمات استادی برجسته به نام حسین تهرانی نت نویسی شد و با اثبات ویژگی های خارق العاده این ساز کوبه ای و پذیرفتن قواعد تئوری موسیقی نه تنها از مهجوریت به در آمد، بلکه به بالاترین سطوح موسیقی سنتی کشور رسید. امروزه همه می دانند این ساز چه نقش تاثیرگذاری در ماهیت موسیقی ایران ایفا می کند. یک ارکستر سنتی و کلاسیک بزرگ را در نظر بگیرید. هر کدام از نوازنده ها اگر در روز اجرا غایب باشند، قابل جایگزینی هستند. اما نوازنده تنبک تک است و نبود آن می تواند به تعطیلی اجرا بیانجامد.

تمبک یا تنبک؟ کدام صحیح است؟

بعضی از لغات در طول تاریخ جلوه ای دو وجهی یا بیشتر پیدا می کنند. تکرار آن ها باعث می شود که هر وجه از نوشتن و خواندن آن ها مورد قبول قرار بگیرد.

در ریشه شناسی نام تنبک نظرات زیادی از سوی صاحب نظران مطرح است. افرادی مثل بهمن رجبی و داریوش صفت، دو نظر متفاوت دارند و که هر دو نیز دارای دلایل قانع کننده خویش هستند.

بهمن رجبی می گوید مانند هر کلمه ای در فارسی وقتی که حرف "ب" بعد از حرف "نون" قرار بگیرید؛ در این جا قلب به میم پیش می آید و نون تبدیل به میم می شود. مثل لغات پنبه، شنبه، سنباده که به ترتیب در گویش عامیانه پمبه، شمبه، سمباده خوانده می شود. پس در اصل تمبک گویشی عامیانه از کلمه تنبک که از تغییر کلماتی مثل دنبک یا دنبلک در طول زمان حاصل شده است.

داریوش صفوت نیز ریشه کلمه تمبک را از دو حرکت اصلی تنبک نوازی یعنی تم و بک می داند. تم بم ترین و بک زیر ترین صدای تنبک هستند که از جمع این دو کلمه تمبک حاصل می شود.

علی ایحال چه از تنبک استفاده کنید، چه از تمبک؛ کسی از شما ایراد نمی گیرد. هر دو درست هستند و به کار می آیند. ما در این مقاله از اسم رسمی تر آن، یعنی تنبک استفاده می کنیم.

ساختمان ساز تنبک

تنبک یکی از سازهای کوبه ای است که شمایلی شبیه به جام دارد. تنبک تقریبا از ساختار ساده تری نسبت به سازهای زهی برخوردار است. اما با وجود همین سادگی، نهایت دقت سازنده را برای ساخت تک تک اجزای آن می طلبد. قالب ساز از یک بدنه چوبی یک تکه ساخته می شود و پوست بر دهانه بزرگ آن تعبیه می شود. قالب کلی ساز که همان بدنه تنبک است غالبا با چوب درخت گردو ساخته می شود. هر چند که چوب های دیگری نظیر افرا، توت، چوب های موسوم به سیاه و جنگلی نیز در ساخت این ساز نیز به کار میروند. در گذشته از سفال یا فلز نیز برای این منظور استفاده می شده که در حال حاضر غیر مرسوم است.

قسمت های مختلف ساز تنبک:

پوست تنبک

پوست تنبک عامل اصلی شفافیت و کیفیت صدای تنبک است. این پوست می تواند از حیوانات مختلفی مثل آهو، شتر، بز، میش، گوساله و ... ساخته شود. پوست شتر بم ترین صدا را ایجاد می کند و پوست بز نیز منجر به صدای زیر تری می شود. بیشتر اساتید سازنده از پوست گوساله استفاده می کنند که صدایی استاندارد را موجب می شود. از لحاظ کیفیت، پوست کهنه بز یا میش نیز گزینه ایده آلی برای این قسمت مهم از ساختمان تنبک به شمار می رود.

دهانه بزرگ تنبک

دهانه بزرگ دایره ای کامل در سر تنبک است، که پوست با دقتی میلیمتری بر روی آن سوار می شود. اساتید سازنده در ساخت این قسمت به صورت دایره کامل و بی نقص، بیشترین تلاش را انجام می دهند. چرا که امواج صوتی ورودی از دهانه تنبک می بایست کاملا یکنواخت به داخل ساز هدایت شود.

تنه تنبک

این قسمت حجیم ترین بخش ساختمان ساز تنبک است. از آنجا که ارتعاش پوست در هنگام نوازندگی وارد این محفظه توخالی شده و با بازتاب مکرر تقویت می شود، به آن محفظه صوت نیز می گویند. کف دست نوازنده با این قسمت تماس زیادی دارد. هم برای جایگیری انگشت ها، هم برای نگهداری و حفظ تعادل تنبک. از این رو تعریق کف دست که امری طبیعی است زیاد رخ می دهد. بر روی قسمت تنه شیارهایی به صورت عرضی و موازی حک می شود تا ضریب اصطکاک بالاتر رفته و از سر خوردن تنبک در دستان نوازنده جلوگیری شود. به این شیارها عاج گفته می شود.

گلویی یا نفیر در تنبک

نفیر در لغت به معنای شیپور است. در تنبک نیز درست همانند شیپور عمل می کند و امواج صدا را در یک کانال تنگ و منسجم برای خروج هدایت می کند. نفیر یا گلویی از همه بخش های ساز تنبک کوچکتر و باریک تر است.

دهانه کوچک یا کالیبر تنبک

این دهانه در انتهای تنبک قرار دارد و محل خروج امواج صوتی می باشد.
 

برای خواندن آموزش های بیشتر برای ساز تنبک به لینک زیر مراجعه کنید:
https://www.notebnote.com/post/group/28/%d8%a2%d9%85%d9%88%d8%b2%d8%b4-%d8%aa%d9%86%d8%a8%da%a9