روزبه‌روز به شمار واکسنهای کرونای در حال تست و آماده‌سازی افزوده میشود، از واکسن کرونا در روسیه گرفته تا در کشورهای دیگری چون آمریکا، چین و کشورهای اروپایی. اطلاعات راجع‌به این مسئله فوق‌العاده حساس است و روزبه‌روز اظهارعقیده‌های تازه‌ای می‌شنویم. از طرفی دیگر برای دریافت واکسن روز به روز سخت‌تر میشود و اغلب مردم منتظر دریافت یک واکسن ایمن و قابل اطمینان هستند. با این حساب، خواننده عزیز، این نکته را مدنظر داشته باشد که ما در مطلب حاضر، صرفا نتیجه تازه‌ترین تحقیقات و پژوهشها را خدمت‌تان ارائه می‌کنیم.
آنچه در این مقاله خواهید خواند:
انواع واکسن کرونا در ایران و جهان | وضعیت واکسیناسیون کرونا در ایران | پاسخ به چند سؤال رایج | آمار تولید و آماده‌سازی واکسن کرونا در جهان | جدول واکسن کرونا مورداستفاده در برخی کشورها
راجع‌به چه می‌خواهیم صحبت کنیم؟ ابتدا راجع‌به واکسنهای تولیدشده و استفاده‌شده در ایران صحبت می‌کنیم. چه‌ها هستند، از کجا آمده‌اند، کارایی‌شان چطور است، و سؤالات دیگری نظیر اینها را پاسخ خواهیم داد. سپس شرحی خواهیم داشت از واکسنهای تأییدشده سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) در جهان. مورد دیگری که در مطلب به آن می‌رسیم آن است که مردم گران‌قدر میهنمان برای ازسرگیری واکسیناسیون و کارهای دیگر چه رویه‌ای باید پیش گیرند و چه ملاحظاتی مدنظر داشته باشند. همراه ما بمانید.
خیلیها به این واکسن دل بسته‌اند و منتظر نتایج تزریق آن هستند. کنژوگه نتیجه همکاری مشترک ایران و کوباست. دو فاز ابتدایی آزمایش بالینی با این واکسن به اتمام رسیده و نتایج حاکی از آزمایش‌ها قابل‌قبول بوده است. به نقل از خبرگزاری ایرنا، قرار است در روز سه‌شنبه، ۲۱ اردیبهشت، فاز سوم آزمایش بالینی با این واکسن روی ۲۴هزار نفر از شهروندان اصفهانی که داوطلب شدهاند انجام گیرد. در کوبا هم تعداد داوطلبان برای شرکت در فاز سوم آزمایش با واکسن کنژوگه به چیزی حدود ۴۴هزار نفر می‌رسد.
اگر نتایج حاصل از این آزمایش مثبت باشد، تولید واکسن در انستیتو پاستور ایران آغاز خواهد شد.
کُووایران برکت نام یکی دیگر از واکسنهای تولیدشده در ایران است. شرکت داروسازی شفا تنها شرکتی بوده است که توانسته محصول خود را به استانداردهای جهانی نزدیک کند و از مراکز معتبر جهانی تأییدیه بگیرد. فاز سوم آزمایش روی این واکسن قرار است با شرکت ۵۰هزار نفر داوطلب از ایران و کوبا آغاز شود. پس از آن، می‌توانیم شاهد نتایج نهایی کارایی واکسن باشیم.
در این نوع واکسن ایرانی، طرز کار به این صورت است که ویروس غیرفعال‌شده کرونا را وارد بدن می‌کنند، تا در صوت ورود ویروس کرونا به بدن، پادتن یا آنتی‌بادی تولید و با ویروس مقابله شود.
مثل مورد قبل، برای تهیه این واکسن نیز از ویروس غیرفعال‌شده استفاده میشود که روشی است قدیمی در علم طب و پزشکی و حسابش را پس داده است. نظرات راجع‌به کارایی این واکسن، که هم‌اکنون در ایران هم آزمایش و بررسی میشود و مورداستفاده دارد، کمی ضدونقیض است.
برای مثال، خود شرکت سازنده دارو (سینوفارم) در تاریخ ۳۰ دسامبر اعلام کرد که کارایی این واکسن کرونا حدود ۷۹ درصد است و در برابر رقیبانی چون فایزر و مدرنا از این حیث کم می‌آورد. حال آنکه مقامات امارات متحده عربی کارایی واکسن سینوفارم را تا ۸۶ درصد تخمین زده‌اند و از نتایج آن کاملا راضی بودهاند.
در خود چین هم تاکنون نزدیک به ۱۰۰۰ نفر این واکسن را تزریق کرده‌اند.
اسپوتنیک وی واکسنی است روسی و از اولین واکسن‌هایی بود که وارد ایران و تزریق آن آغاز شد. نکته جالبی که این واکسن را از سایر مواردی که خدمت‌تان معرفی کردیم متمایز می‌کند، مواد و متریال مورداستفاده در دوزهای واکسن اسپوتنیک وی است. در تمامی واکسن‌هایی که دو دوز دارند و در ادامه معرفی‌شان می‌کنیم، برای هر دو دوز از ترکیبات و متریال مشابه استفاده میشود؛ اما این شرکت روسی برای قوی‌ترکردن واکسن خود از دو ویروس با نام‌های «آدِنوویروس ۲۶ (adenovirus 26)» و «آدِنوویروس ۵ (adenovirus 5)» استفاده کرده است. دوز اول از ویروسِ ابتدایی است و دوز دوم واکسن با آدنوویروس ۵ درست میشود. هدف این بوده است که کارایی واکسن به حداکثر برسد.
خیلیها به واکسن اسپوتنیک روسی ایراد می‌گرفته‌اند؛ مثلا اینکه محققان روس کارها را سرسری پیش برده و عجله کرده‌اند، با شفافیت راجع‌به روند کارشان توضیح نداده‌اند، و مسائل دیگری ازاین‌دست. منتها تحقیقات بی‌طرفانه علمی حکایت از آن دارد که این واکسن نیز می‌تواند هم‌پای سایر واکسنهای کشورهای توسعه‌یافته و پیشرفته در مقابله با کرونا مؤثر باشد.
محققان روسی باور دارند حداکثر تا ۱۸ روز پس از تزریق دوز اولیه، باید دوز دوم تزریق شود تا کارایی لازم حاصل شود.
به نقل از خبرگزاری ایرنا، تاکنون حداقل ۴ واکسن ایرانی وارد مرحله بررسی و آزمایش‌های بالینی شدهاند. دو واکسنی که در ابتدای مطلب معرفی کردیم، کنژوگه و کُووایران برکت، وارد فاز سوم آزمایش شدهاند و به‌احتمال بسیار زیاد، تا اواخر بهار تولید و توزیع انبوهشان آغاز خواهد شد. دو واکسن دیگری که امید است تا تابستان سال جاری تولید و توزیع شوند، رازی و فخرا نام دارند. اینها هنوز فازهای ابتدایی آزمایش‌های بالینی را طی می‌کنند.
واکسنهای دیگری هم هستند که در ایران رویشان کار میشود و ممکن است در آینده بیشتر راجع‌بهشان بشنویم؛ اما در حال حاضر و شرایط فعلی، تمرکز دولت‌مردان بر ۴ واکسنی است که خدمت‌تان معرفی کردیم.
حالا پرسش اینجاست که مطمئن‌ترین واکسن‌هایی که در حال حاضر استفاده می‌شوند کدام‌اند. نام‌های مختلفی به گوش می‌خورد: از واکسن کرونا فایزر گرفته تا آسترازنکا، مدرنا و موارد دیگر. اینها هرکدام چه ویژگی‌هایی دارند و چقدر میشود رویشان حساب کرد؟
در حال حاضر، ۳ واکسن کرونا با عناوین فایزر (Pfizer-BioNTech)، مدرنا (Moderna)، و جانسون اَند جانسون (Johnson & Johnson) به عرضه و تولید عمده رسیده‌اند و به‌نوعی امتحانشان را پس داده‌اند. ببینیم این سه واکسن کرونا که تأییدیه سازمان غذا و دارو را گرفتهاند چه ویژگی‌هایی دارند و چه تفاوت‌هایی با یکدیگر (واکسن کرونای آسترازنکا آکسفورد را نیز معرفی می‌کنیم):
در تاریخ ۱۱ دسامبر ۲۰۲۰، واکسن کرونا فایزر به اولین واکسنی تبدیل شد که از سازمان غذا و داروی آمریکا تأییدیه رسمی گرفت. نتایج تحقیقات حاکی از آن بود که تزریق دوز مناسب از این واکسن کرونا تا ۹۵ درصد از بروز کرونای علائم‌دار پیشگیری می‌کند، که در نوع خود آمار فوق‌العاده‌ای است.
تنها مشکلی که واکسن کرونا فایزر دارد شرایط نگهداری بسیار خاص آن است. اگر در درجه‌حرارتی گرم‌تر از منفی هفتاد درجه سلسیوس نگهداری شود از بین می‌رود. این مسئله انتقال واکسن به کشورهای دیگر و به‌طور کلی نگهداری از آن را بسیار دشوار می‌کند. در کل می‌توان گفت یکی از بهترین واکسنهای موجود است و کارایی آن کاملا تثبیت‌شده است.
– وضعیت استفاده از واکسن: در حال استفاده در شرایط اضطراری در آمریکا؛ تأییدشده برای ارسال به کشورهای عضو اتحادیه اروپا (با نام تجاری کومیرناتی/ Comirnaty).
– موارد مصرف: مصرف فعلا برای افراد ۱۶ سال به بالاست. تیم‌های تحقیقاتی فایزر و بیونتیک در حال حاضر دوزهای خفیف واکسن را روی کودکان ۶ماهه و این حدود سن‌وسال امتحان می‌کنند.
– دوز مصرفی واکسن: ۲ بار تزریق با وقفه ۲۱روزه.
– عوارض: واکسن کرونا فایزر عوارض آن‌چنانی‌ای ندارد. کمی سرگیجه، بی‌حالی، سردرد و نظایر این احساسات را نهایتا یکی‌دو روز تحمل می‌کنید و همه‌چیز تمام میشود. منتها این هشدار را جدی بگیرید: در مواقع نادری، تزریق دارو ممکن است عوارض خطرناکی چون نفس‌تنگی شدید داشته باشد. در این شرایط حتما با پزشکتان تماس بگیرید.
این واکسن کرونا از نظر کارایی و تکنیک به‌کارگرفته‌شده برای تولید واکسن، تا حدود بسیار زیادی شبیه به مورد قبل است، یعنی واکسن فایزر. واکسن کرونا مدرنا در تاریخ ۱۸ دسامبر ۲۰۲۰ تأییدیه رسمی‌اش را از سازمان غذا و داروی آمریکا دریافت کرد.
این واکسن یک تفاوت عمده با مورد قبلی دارد و آن هم مربوط به شرایط نگهداری است. شرایط نگهداری برای واکسن کرونا مدرنا بسیار بهتر از شرایط نگهداری واکسن پیشین است. در همان دمای فریزر معمولی می‌توان تا ۳۰ روز یا حتی بیشتر از واکسن نگهداری کرد و آن را از هر آسیب و گزند مصون نگه داشت. این مسئله باعث میشود پخش واکسن در جهان ساده‌تر صورت گیرد و راحتتر به کمک نیازمندان برسد.
درمورد کارایی آن هم باید عنوان کرد که واکسن مدرنا تا ۹۴٫۱ درصد در پیشگیری از بروز کرونای علائم‌دار مؤثر بوده است. فقط برای افراد ۶۵سال به بالاست که این رقم کمی افت می‌کند (تا ۸۶ درصد).
– وضعیت استفاده از واکسن: در حال استفاده در شرایط اضطراری در آمریکا؛ تأییدشده برای مصرف کشورهای اتحادیه اروپا.
– موارد مصرف: مصرف فعلا برای افراد ۱۸ سال به بالاست. تیم‌های تحقیقاتی در حال حاضر دوزهای خفیف واکسن را روی کودکان ۶ماهه تا ۱۲ و ۱۷ ساله امتحان می‌کنند.
– دوز مصرفی واکسن: ۲ بار تزریق با وقفه ۲۸روزه.
– عوارض: عوارض واکسن کرونا نظیر مورد قبل شامل سرگیجه، خستگی و احساس درد میشود. گاهی هم خارش و تورم محل تزریق واکسن طبیعی است. اینها همه ظرف ۱ یا ۲ روز برطرف خواهد شد. اگر عارضه‌ای جدی مثل نفس‌تنگی شدید یا احساس غش و ضعف پیدا کردید، حتما مسئله را با متخصص در میان بگذارید.
واکسن کرونای جانسون اَند جانسون زمانی که تازه از سازمان غذا و دارو و نیز سازمان پیشگیری و نظارت بر بیماری‌ها در آمریکا (CDC) تأییدیه گرفته بود، پس از مدت کوتاهی، عرضه و مصرفش متوقف شد. علت چه بود؟ لخته‌شدن خون تعدادی زن ۱۸ تا ۴۸ ساله، ۱۳ روز پس از تزریق واکسن.
منتها تحقیقات از سر گرفته شد و، با ذکر این هشدار که یکی از عوارض تقریبا نادر و احتمالی تزریق این واکسن لخته‌شدن خون است، توقف آن برداشته شد و در حال حاضر مصرفش ایرادی ندارد. تاریخ دقیق رفع ممنوعیت مصرف و تزریق واکسن ۲۳ آوریل ۲۰۲۱ بوده است.
در مقایسه با دو واکسن کرونا که معرفی کردیم این یکی هم کاملا ایمن است و کارایی خوبی دارد. برای نگهداری به شرایط خاصی نیاز ندارد. مزیت دیگری که بر دو واکسن دیگر دارد این است که با استفاده از آن فقط به ۱ دوز تزریق واکسن نیاز است، حال آنکه برای مدرنا و فایزر این‌گونه نبود و باید دو دوز واکسن تزریق شود.
– وضعیت استفاده از واکسن: در حال استفاده در شرایط اضطراری در آمریکا؛ تأییدشده برای مصرف کشورهای اتحادیه اروپا (با نام تجاری جانسن/ Janssen).
– موارد مصرف: برای افراد ۱۸ سال به بالاست. تحقیقات روی سنین پایین‌تر نیز در دست انجام است.
– دوز مصرفی واکسن: ۱ بار. البته تیم تحقیقاتی قول آن را داده‌اند که در فاز سوم کارشان، تزریق دارو را بدل به ۲ دوز مصرفی با وقفه ۲ماهه کنند، به‌امید آنکه نتایج بهتری حاصل شود.
– عوارض: عوارض این واکسن کرونا در مقایسه با دو مورد دیگر سبک‌تر و خفیف‌تر است. نهایتا ۱ یا ۲ روز کمی احساس خستگی یا سردرد و درد عضلانی خواهید داشت که پس از این بازه زمانی برطرف خواهد شد. کمتر کسی در آزمایش‌های بالینی صورت‌گرفته، به تزریق دارو، واکنش حساسیت‌زا نشان داد. به‌طور کلی، جای نگرانی چندانی از بابت عوارض واکسن جانسون اَند جانسون نیست.
واکسن کرونا آسترازنکا آخرین واکسن جهانی‌ای است که معرفی می‌کنیم. هنوز در آمریکا تأییدیه رسمی برای مصرف و تزریق آن صادر نشده است؛ اما در کشورهای اروپایی، به‌ویژه انگلیس، کاربرد دارد. ارزان‌قیمت است و کارایی فوق‌العاده خوبی دارد. از نظر شرایط نگهداری هم پیچیدگی خاصی ندارد و می‌توان تا ۶ ماه یا بیشتر بدون مشکل آن را به دور از فساد نگه داشت.
مثل واکسن قبلی، مواردی مشاهده شدند که در پی تزریق واکسن، خون‌لختگی پیدا کردند (موارد نادر). همین مسئله مقامات آمریکایی را مردد کرد و فعلا مصرف واکسن کرونا آسترازنکا آکسفورد محدود به انگلستان و کشورهای اروپایی میشود (و البته برخی کشورهای دیگر مثل کانادا). برای تهیه این واکسن کرونا از همان ویروسی استفاده میشود که سبب ایجاد سرماخوردگی معمولی در شامپانزه‌ها میشود.
واکسن آسترازنکا به‌تازگی از طریق پروژه کوواکس وارد ایران هم شده است. کوواکس سازوکاری به مدیریت مشترک «ائتلاف برای نوآوری در حوزه آمادگی برای اپیدمی» (CEPI)، «اتحاد جهانی برای واکسن و ایمن‌سازی» (GAVI)، و سازمان جهانی بهداشت (WHO) است که در آن صندوق کودکان ملل متحد (یونیسف) نقش کلیدی در ارسال واکسن بر عهده دارد. تضمین توزیع عادلانه واکسن کرونا در جهان از طریق پروژه کوواکس اولویت بسیار مهم سازمان جهانی بهداشت و شرکای آن است.
طبق اخبار منتشرشده در دنیای اقتصاد، انجام واکسیناسیون در ایران در ۴ فاز و طبق زمان‌بندی مشخصی در حال انجام است.
در فاز اول حدود ۱٫۵میلیون نفر واکسینه شدند (در اسفند ۹۹). این تعداد شامل کسانی بود که در خط مقدم مقابله با کرونا بودهاند:
طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، در فاز دوم قرار است:
طبق برآوردها در این فاز، واکسن کرونا به حدود ۱۲میلیون نفر تزریق خواهد شد.
مرداد و شهریور سال جاری بازه زمانی انتخابی برای عملی‌کردن فاز سوم واکسیناسیون کروناست. فاز سوم تزریق واکسن کرونا به افراد و گروه‌های شغلی زیر تعلق خواهد گرفت:
در این فاز چیزی حدود ۴میلیون نفر واکسینه خواهند شد.
در فاز پایانی واکسیناسیون کرونا در ایران، که از شهریور سال جاری آغاز میشود، سایر گروه‌های سنی با این ترتیب واکسینه می‌شوند:
مجموع کسانی که در این فاز واکسینه می‌شوند، با کسر جمعیت فاز دوم، حدود ۴۰میلیون نفر خواهد بود.
طبق اخبار منتشرشده در وب‌سایت خبرگزاری ایرنا، وزارت بهداشت ایران، وب‌سایت salamat.gov.ir را برای ثبت‌نام واکسیناسیون در ایران معرفی کرده است. البته فعلا فقط متولدان سال ۱۳۲۰ به قبل می‌توانند در آن ثبت‌نام کنند. سایر افراد، پس از اعلام وزارت بهداشت، برای واکسینه‌شدن باید به همین وب‌سایت مراجعه و در آن ثبت‌نام کنند. پس از نهایی‌شدن فرایند ثبت‌نام، اطلاعات راجع‌به زمان و مکان تزریق واکسن، از طریق ارگان مربوطه اعلام خواهد شد.
در پایان، به چند سؤال رایج کاربران جهان راجع‌به ویروس کرونا و شرایط واکسیناسیون و جزئیات مرتبط پاسخ خواهیم داد.
هنوز کمی برای این واقعه زود است. باید نتیجه تحقیقات و پژوهشها به سرانجامی برسد. مسائل مهمی نیز از حیث نگهداری و انتقال واکسن به کشورهای دیگر وجود دارد که باعث زحمت بیشتر میشود و ممکن است این پروژه را بیشتر از این به تعویق بیندازد.
خیلیها بودهاند که با تزریق واکسن کرونا مسیر بهبودی پی گرفتهاند و در برابر ویروس کرونا تا حدودی مقاوم شدهاند؛ اما با قطعیت نمیتوان گفت که واکسنهای فعلی توانایی برآوردهکردن این هدف را دارند یا خیر.
هرگز چنین اتفاقی نخواهد افتاد و حتی وقتی واکسن ۱۰۰ درصد قابل‌اطمینان تهیه شود بازهم قربانیانی خواهد گرفت، البته نه به‌شدت کنونی. شما اگر به بیماری‌های دیگری که واکسنشان تولید و عرضه شده است نگاه کنید هم به همین نتیجه خواهید رسید؛ مثلا واکسن برای انواع کشنده آنفولانزا موجود است، اما هنوز بعضا قربانیانش را می‌گیرد.
مهمترین مزیت آن است که دستگاه ایمنی بدن تقویت میشود و اگر ویروس کرونا به بدن راه یابد، راحتتر و بهشکلی مؤثرتر با آن مقابله خواهد شد. در این شرایط، امکان بروز علائم و عوارض بیماری کرونا بهمراتب کمتر خواهد بود.
طبق اطلاعات منتشرشده در وب‌سایت سازمان جهانی بهداشت (WHO)، در حال حاضر، ۹۷ واکسن در مرحله آزمایش‌اند که هنوز به مراحل آزمایش‌های بالینی نرسیده‌اند، و ۱۸۳ واکسن دیگر آزمایش‌های مراحل بالینی را طی می‌کنند.
چرا این‌همه واکسن برای مقابله با کرونا تولید می‌شوند؟ چون آماده‌سازی واکسن مناسب برای مقابله با بیماری کاری است فوق‌العاده ظریف و حساس. از هر ۱۰۰ نمونه داروی واکسنی که در آزمایشگاه درست میشود، فقط ۷ عدد به فاز بعدی آزمایش می‌رسند و قابلیت استفاده در آزمایش‌های بالینی را دارند. و از بین هر ۵ واکسنی که به این مرحله می‌رسند، فقط ۱ عدد ممکن است کارایی کافی و مدنظر را داشته باشد.
منتها نباید راجع‌به این مسئله بدبین بود. تنوع ایده‌هایی که این‌همه نیروی متخصص انسانی ارائه می‌کند، در سرانجام کار، به نتایج خوبی خواهد انجامید و احتمال آنکه واکسن مناسب برای اکثریت مردم جامعه (با هر نوع اوضاع سلامتی) پیدا شود بیشتر خواهد بود. باید منتظر بود و امیدوار به آینده.
برمی‌گردیم به بحث آمار و ارقام. اطلاعاتی در ادامه به‌طور مختصر راجع‌به واکسیناسیون کرونا در اختیارتان خواهیم گذاشت تا درک بهتری از موضوع پیدا کنید.
آمار و ارقامی که خدمت‌تان ارائه می‌کنیم مربوط به بازه زمانی دسامبر ۲۰۲۰ (آذر ۹۹) تا می ۲۰۲۱ (اردیبهشت ۱۴۰۰) است؛ یعنی در این بازه زمانی سنجش صورت گرفته است.
میانگین دوز مصرفی واکسن کرونا در جهان در حال حاضر میانگین ۰٫۲ به‌ازای هر ۱۰۰ نفر است.
کشور | مقامات و مسئولان واکسیناسیون | تازه‌ترین تاریخ بررسی وضعیت پیشرفت کسانی که واکسن زده‌اند | نام واکسن‌هایی که در کشور موردنظر استفاده می‌شوند |
| ایران | دولت و حکومت | ۷ می ۲۰۲۱ | آسترازنکا آکسفورد – سینوفارم – بجینگ – اسپوتنیک وی واکسن کرونای روسیه |
| افغانستان | حکومت افغانستان | ۲۲ آوریل ۲۰۲۱ | آسترازنکا آکسفورد |
| استرالیا | دولت استرالیا با همکاری covidlive.com.au | ۷ می ۲۰۲۱ | آسترازنکا آکسفورد – واکسن کرونا فایزر |
| کانادا | اطلاعات دریافتی از بررسی‌های انجام در استان‌ها و ایالت‌های کانادا با کمک covid19tracker.ca (پیگیری کووید) | ۷ می ۲۰۲۱ | واکسن کرونا مدرنا – واکسن کرونا فایزر |
| چین | کمیسیون ملی سلامت | ۶ می ۲۰۲۱ | سینوفارم – بجینگ – سینوفارم – ووهان – سینوواک |
| آمریکا | مرکز درمان و پیشگیری از بیماری‌ها | ۷ می ۲۰۲۱ | جانسون اَند جانسون – واکسن کرونا مدرنا – واکسن کرونا فایزر |
| انگلستان | دولت و حکومت | ۶ می ۲۰۲۱ | واکسن کرونا مدرنا – آسترازنکا آکسفورد – واکسن کرونا فایزر |
نظر شما چیست؟ تجربه‌ای درباره زدن واکسن کرونا داشته‌اید یا تازگی از دوستان و آشنایان چیزی راجع‌به این مسائل شنیده‌اید؟ چقدر به دیگران اطمینان دارید و آیا حاضرید واکسنی را بزنید که هنوز در مرحله آزمون است؟ راجع‌به آینده چه فکر می‌کنید؟ با چه راهکارهایی می‌توانیم بهتر و مؤثرتر با این ویروس مقابله کنیم؟
نظرات و تجربه‌های شما برای ما و مخاطبان «چطور» فوق‌العاده ارزشمند خواهد بود. آنها را ازمان دریغ نکنید. همچنین، اگر پیشنهاد، انتقاد، یا سؤالی دارید، می‌توانید در قسمت «ارسال دیدگاه» مطرح کنید.
منابع دیگر: thelancet و drdr و ourworldindata و eghtesadonline
کتاب الکترونیکی
| قیمت نسخه انگلیسی در سایت آمازون | ۱۰ دلار |
|---|---|
| قالب فایل | |
| تعداد صفحه | ۲۳۳ |
| ناشر | Harvard Business Review |
| تعداد فایل | ۱ فایل PDF |
مدیریت زمان به روش اساتید هاروارد
اولویت‌بندی کارها را بیاموزید تا در زمان کمتر، بهینه‌تر کار کنید.
۱۸،۰۰۰ تومان ۱۳،۹۰۰ تومان
در آیدت،
فایل‌های
خود را به فروش بگذارید و یا
مقالات‌تان
را منتشر کنید👋
پاسخ ها