آتروفی مغزی؛ علت کوچک شدن مغز، راه های تشخیص و درمان آن

آتروفی مغزی (Brain Atrophy/ Cerebral Atrophy) اختلالی است که سبب می‌شود مغز یا قسمت‌هایی از آن کوچک شود. به همین خاطر، برای اشاره به این اختلال، از عبارت کوچک شدن مغز هم استفاده می‌شود. در نتیجۀ این اتفاق، بخشی از سلول‌های مغزی (نورون‌ها) از بین می‌رود. پیامد دیگر بیماری ازبین‌رفتن آن دسته از پیوندهایی است که برای سلول‌ها، نقش ارتباطی دارند (پیوندهای سلولی). هریک از بیماری‌هایی که باعث آسیب‌دیدن مغز می‌شوند، مانند آلزایمر و ناراحتی‌هایی مثل سکته مغزی، ممکن است علت ابتلا به آتروفی مغزی باشند. در ادامه مطلب حاضر، بیشتر راجع‌به این اختلال مغزی خواهید خواند، از علائم و عوارض بیماری گرفته تا راه‌های تشخیص و درمان آن. همراه ما باشید.

آنچه در این مقاله خواهید خواند:
انواع آتروفی مغزی | علائم کوچک شدن مغز | دلایل ابتلا به آتروفی مغزی | روند تشخیص آتروفی مغزی | درمان کوچک شدن مغز | پیشگیری از آتروفی مغزی

کوچک شدن مغز در پیری؛ انواع آتروفی مغزی

کوچک شدن مغز و پیری ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند. به‌بیان بهتر، هرچه سنمان بالاتر می‌رود، سلول‌های مغزی بیشتری از دست می‌دهیم و این کاملا طبیعی است. این فرایندِ طبیعی به‌آهستگی انجام می‌گیرد؛ اما آتروفی مغزی با سرعت بیشتری سلول‌ها را از بین می‌برد و تأثیر آن به‌مراتب مخرب‌تر است؛ به‌ویژه اگر علت ابتلای به آن، آسیب مغزی یا بیماری های مغز و اعصاب باشد.

در دسته‌بندی‌ای کلی، آتروفی مغزی دو نوع دارد:

1. آتروفی کانونی (focal Atrophy): نوع اول بیماری است که در آن، فقط سلول‌های قسمت‌هایی بخصوص از مغز درگیر می‌شوند. در نتیجه، کارکرد مغز فقط در همین قسمت‌ها دچار خلل می‌شود؛
2. آتروفی عمومی/ تعمیم‌یافته (Generalized Atrophy): نوع دوم بیماری است و تأثیر مخرب آن تمامی قسمت‌ها و نواحی مغز را دربرمی‌گیرد.

بسته به آنکه آتروفی کانونی باشد یا تعمیم‌یافته، علائم متفاوتی خواهد داشت.

در دسته‌بندی دیگری، که کمی جزئی‌تر است، آتروفی مغزی را به سه نوع زیر تقسیم می‌کنند:

1. آتروفی مغزی پیش‌رونده (Progressive Atrophy)؛
2. آتروفی مغزی کانونی حاد (Acute Focal Brain Atrophy)؛
3. آتروفی مغزی مادرزادی.

علائم هریک از این سه نوع آتروفی مغزی هم متفاوت از دیگری است.

میانگین عمر بیماران مبتلا به آتروفی مغزی، بسته به دلیل کوچک شدن مغز، کمتر یا بیشتر خواهد شد. کسانی که به‌خاطر آلزایمر درگیر این اختلال می‌شوند، از زمانی که تشخیص آتروفی در آنها قطعی شد، نهایتا بین ۴ تا ۸ سال دیگر عمر خواهند کرد. اگر بیماری ام اس علت ابتلا به آتروفی باشد، در صورت موفقیت‌آمیزبودن راهکارهای درمانی، این بازه زمانی طولانی‌تر خواهد شد؛ تا جایی که حتی می‌توان انتظار طول عمر معمول را برای بیمار داشت.

علائم کوچک شدن مغز

علائم کوچک شدن مغز بر اساس انواع مختلف این بیماری و نیز بسته به اینکه کدام قسمت یا قسمت‌ها از مغز درگیر بیماری شده باشند قابل‌بررسی‌اند.

۱. علائم کوچک شدن مغز بر اساس قسمت درگیرشده از مغز

• تشنج: نوعی فعالیت الکتریکی ناگهانی و غیرطبیعی در مغز باعث حمله تشنج می‌شود. حرکت‌های تکراری، لرزش و رعشه‌های غیرارادی بدن، و گاهی ازدست‌دادن هوشیاری از شاخصه‌های این حمله‌های عصبی‌اند؛
• زوال عقل: ازدست‌دادن حافظه، قدرت یادگیری، قدرت تفکر انتزاعی و توان استفاده از کارکردهای اجرایی مغز (مثل برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی‌کردن) نشانه‌های این اختلال‌اند؛
• زبان‌پریشی (آفازی/ Aphasias): مشکل در صحبت‌کردن و درک مفهوم ساختارهای زبانی از پیامدهای ابتلا به این اختلال‌اند.

۲. علائم بیماری آتروفی مغزی بر اساس انواع مختلف این بیماری

آتروفی مغزی پیش‌رونده

این نوع از کوچک شدن مغز معمولا در دوران بزرگ‌سالی اتفاق می‌افتد و با ازدست‌دادن مهارت‌ها همراه است. آتروفی مغزی پیش‌رونده معمولا کانونی نیست و قسمت‌های مختلفی از مغز را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. البته بعضا اتفاق می‌افتد که برخی قسمت‌های مغز، هنگام ابتلا به این نوع آتروفی، بیشتر از سایر قسمت‌ها آسیب می‌بینند. وضعیت علائم بیماری هم در گذر ماه‌ها و سال‌ها، به‌مرور، وخیم‌تر می‌شود.

علائم آتروفی مغزی پیش‌رونده شامل موارد زیر است:

• زوال عقل؛
• تغییرهای رفتاری؛
• ازدست‌دادن حافظه؛
• سفتی عضلات، حرکت‌های آهسته یا رعشه (که از شاخصه‌های بیماری پارکینسون هستند)؛
• نقص و خلل در روند معمول تفکر و ناتوانی در استفاده مؤثر از کارکردهای اجرایی (مهارت‌هایی مثل سازمان‌دهی‌کردن مجموعه‌ای از وظایف یا برنامه‌ریزی برای پیشبرد مؤثر آنها).

آتروفی مغزی کانونی حاد

این نوع از کوچک شدن مغز معمولا در نتیجۀ تجربۀ ناگهانی سکته یا عفونت مغزی و یا ترومای سر (آسیب‌دیدن ناحیه سر بر اثر اصابت جسم خارجی) رخ می‌دهد. از زمان تجربه هریک از این سه مورد، معمولا چند هفته‌ای زمان می‌برد تا علائم آتروفی مغزی کانونی حاد خود را نشان دهند. این علائم عبارت‌اند از:

• تغییرات مرتبط ‌با سوی چشم و بینایی؛
• ضعف صورت، دست‌ها و پاها؛
• بی‌حسی یا کرختی.

آتروفی مغزی مادرزادی

این نوع آتروفی مغزی کانونی است. در واقع، تمامی مغز را درگیر نمی‌کند و بر یک یا چند قسمت بخصوص از آن اثر می‌گذارد. علائم کوچک شدن مغز مادرزادی از همان دوران نوزادی و کودکی خود را نشان خواهد داد. این علائم شامل موارد زیرند:

• تشنج؛
• مشکل در راه‌رفتن؛
• مشکل در یادگیری؛
• تأخیر در تکلم/ تأخیر گفتاری (Delayed Speech).

هرچه سن بالاتر رود، احتمال بروز برخی علائم آتروفی مغزی بیشتر می‌شود. زوال عقل، برای مثال، بیشتر کسانی را درگیر می‌کند که سنشان به ۶۵ سال یا بیشتر رسیده باشد.

علت‌های ابتلا به آتروفی مغزی یا کوچک شدن مغز

ضربه مغزی، بیماری‌ها و عفونت‌ها از علل اصلی کاهش تعداد سلول‌های مغزی و ابتلا به آتروفی‌اند. در ادامه، جزئیات بیشتری راجع‌به هریک از اینها خواهید خواند.

۱. ضربه مغزی

سکته مغزی و آسیب تروماتیک مغزی، ۲ عامل اصلی آسیب‌دیدن مغزند:

1. سکته مغزی: اگر جریان خون منتهی به یکی از قسمت‌های مغز دچار انسداد شود، سکته مغزی رخ خواهد داد. وقتی خون غنی‌شده با اکسیژن به مغز یا بخشی از آن نرسد، نورون‌های (همان سلول‌های مغزی) آن قسمت از بین خواهند رفت. در پی این اتفاق، وظایفی که بر عهده آن قسمت بخصوص از مغزند (مثلا حرکت‌کردن یا صحبت‌کردن) مختل خواهند شد؛
2. آسیب تروماتیک مغزی (Traumatic Brain Injury): شامل هرگونه جراحت یا آسیبی است که به‌خاطر سقوط از ارتفاع، تصادف با موتورسیکلت یا خودرو یا سانحه دیگری نظیر اینها به مغز وارد می‌شود.

۲. بیماری‌ها و اختلال‌ها

بیماری‌ها و اختلال‌هایی که در ادامه شرحشان را خواهید خواند از دیگر علل مهم ابتلا به کوچک شدن مغز هستند.

آلزایمر (و انواع دیگر زوال عقل)

طی ابتلا به این بیماری، سلول‌های مغزی به‌مرور کمتر و کمتر می‌شوند. پیوندهای سلولی نیز مختل می‌شوند و ازبین‌رفتن ارتباط‌های سلولی یا حداقل کاهش اثر اینها از دیگر پیامدهای ابتلا به این بیماری است. ازدست‌دادن حافظه و اختلال مهارت فکرکردن هر دو از آلزایمر ناشی می‌شوند. شدت اینها گاهی به حدی می‌رسد که زندگی بیمار را به‌کلی دگرگون می‌کند. بیماری آلزایمر، معمولا از ۶۰سالگی به‌بعد خود را نشان می‌دهد و خود از علل اصلی زوال عقل است.

علت بروز زوال عقل، در ۶۰ تا ۸۰ درصد موارد، ابتلا به آلزایمر است.

فلج مغزی، از دیگر علت‌های کوچک شدن مغز

فلج مغزی نوعی اختلال حرکتی است و از رشد نامتعارف و غیرعادی مغز جنین، در رحم مادر، ناشی می‌شود. ناهماهنگی عضلات (حرکت‌های ناموزون عضلات)، مشکل در راه‌رفتن و دیگر ناراحتی‌های مرتبط با حرکت‌کردن از پیامدهای ابتلا به فلج مغزی‌اند.

بیماری هانتینگتون

نوعی اختلال ارثی است که به‌مرور زمان به نورون‌ها آسیب می‌رساند. معمولا در سال‌ها میانی زندگی شروع می‌شود. در گذر سالیان، توانایی‌ها و مهارت‌های ذهنی و جسمی بیمار، در پی ابتلا به هانتینگتون، مختل می‌شوند. این عارضه‌ها باعث بروز اختلال‌های دیگری مثل افسردگی شدید و رقصاک (حرکت‌های غیرارادی در سرتاسر بدن، شبیه به پیچ‌وتاب‌هایی که بدن هنگام رقصیدن می‌بیند/ Chorea) هم خواهند شد.

لکودیستروفی‌ها

لکودیستروفی‌ها (Leukodystrophies) مجموعه اختلال‌هایی ارثی‌اند که سبب آسیب‌دیدن غلاف میلین می‌شوند. غلاف میلین پوششی محافظ است که اطراف سلول‌های عصبی را می‌پوشاند. شروع بیماری معمولا در دوران کودکی است. حافظه، حرکت، رفتار، بینایی و شنوایی، در اثر ابتلا به آن، دچار مشکل می‌شوند.

بیماری ام اس

ام اس نوعی بیماری خودایمنی است که در پی ابتلا به آن، دستگاه ایمنی بدن به پوشش‌های محافظی که اطراف سلول‌های عصبی را پوشانده‌اند حمله می‌کند. این بیماری معمولا از اوایل دوران بزرگ‌سالی شروع می‌شود و زنان بیشتر از مردان به آن مبتلا می‌شوند. تعداد سلول‌های عصبی به‌مرور زمان کمتر و آسیب‌پذیرتر می‌شوند. نتیجه این روندِ نزولی پدیدآمدن مشکلاتی است در رابطه‌ با ادراک حسی، حرکت‌کردن و هماهنگی میان عضلات. مثل سایر بیماری‌های مطرح‌شده، ام اس هم ممکن است به زوال عقل و کوچک شدن مغز بینجامد.

۳. عفونت‌ها

در ادامه، از عفونت‌هایی خواهید خواند که ممکن است علت دیگری برای ابتلا به کوچک شدن مغز باشند.

ایدز

سرایت ویروس اچ. آی. وی باعث ابتلا به ایدز می‌شود؛ عفونتی که دستگاه ایمنی بدن را هدف قرار می‌دهد. هرچند خود ویروس مستقیما به نورون‌ها حمله نمی‌کند، با آزادکردن پروتئین‌ها و ترکیب‌های دیگر، به پیوندهای ارتباطی میان آنها آسیب می‌زند. اختلال توکسوپلاسموز (Toxoplasmosis) نیز، که ارتباط نزدیکی با ایدز دارد، ممکن است به نورون‌های مغزی آسیب بزند.

آنسفالیت

التهاب مغز نام دیگر این بیماری است. در بیشتر موارد، سرایت ویروس هرپس سیمپلکس علت ابتلا به آن است (Herpes Simplex/ HSV)؛ اما سرایت ویروس‌های دیگری مثل نیل غربی (West Nile) و زیکا (Zika) نیز ممکن است علت بیماری باشد. در هر صورت، ویروس‌های بیماری‌زای آنسفالیت، فارغ از آنکه از کدام نوع باشند، به نورون‌ها آسیب می‌رسانند و باعث بروز علائمی چون گیجی، تشنج و ضعف و فلج عضلانی (Paralysis) می‌شوند.

اختلال خودایمنی نیز ممکن است عامل دیگر ابتلا به آنسفالیت یا التهاب مغز باشد.

سیفلیس عصبی

در پی ابتلا به سیفلیس عصبی (Neurosyphilis)، مغز و پوشش محافظ آن آسیب خواهند دید. بیشتر، کسانی در معرض ابتلا به آن هستند که دچار اختلال آمیزشی سیفلیس می‌شوند، اما فکری به حال گذراندن کامل دوره درمانی آن نمی‌کنند.

برخی از این اختلال‌ها و بیماری‌ها قابل‌پیشگیری‌اند و برخی خیر؛ مثلا بستن کمربند ایمنی در خودرو و استفاده از کلاه‌ایمنی روی موتورسیکلت از وقوع آسیب تروماتیک مغزی جلوگیری می‌کند. ایدز و سیفلیس عصبی دو نمونه دیگر از اختلال‌هایی‌اند که با درنظرداشتن برخی مسائل، می‌توان از وقوعشان جلوگیری کرد. در سوی دیگر، بیماری‌هایی را شاهدیم که قابل‌پیشگیری نیستند، مثل هانتینگتون، لکودیستروفی‌ها و ام اس.

روند تشخیص آتروفی مغزی

پزشک معالج احتمالا روند درمانش را با پرس‌وجو درباره احوال بیمار، شدت علائم و سوابق ابتلای او به بیماری آغاز خواهد کرد. احتمالا پزشک معالج چنین سؤالاتی را خواهد پرسید:

• علائم بیماری از چه زمانی خود را نشان دادند؟
• آیا اتفاقی بخصوص باعث وقوع ناگهانی علائم شد یا آنکه به‌مرور پیدا شدند؟

گاهی نیز برای تشخیص کوچک شدن مغز ، از آزمون‌های حافظه یا زبانی بهره می‌برند (یا دیگر آزمون‌های مرتبط‌ با سنجش کارکرد مغز). اگر تشخیص پزشک معالج ابتلای احتمالی به آتروفی مغزی باشد، آزمایش ام. آر. آی یا سی‌تی‌اسکن برای بیمار تجویز خواهد کرد. با کمک چنین آزمایش‌هایی می‌توان محل دقیقی از مغز را که آسیب دیده مشخص کرد و به وضعیت و شدت وخامت بیماری پی برد.

ضعف و خستگی، بی‌حسی، ازدست‌دادن بینایی یا اختلال‌های شخصیتی، از جمله علائمی‌اند که نیاز به آزمایش‌های ام. آر. آی یا سی‌تی‌اسکن را ضروری می‌کنند.

راه‌های درمان کوچک شدن مغز

راه درمان کوچک شدن مغز، بسته به علت بیماری و موقعیت و شدت آن، متفاوت خواهد بود. در ادامه، به‌تفکیک علت‌های مختلف ابتلا به آتروفی مغزی، از راهکارهای رایج برای درمان آن خواهیم گفت.

ضربه مغزی

همان ‌طور که پیش‌تر هم گفته شد، کوچک شدن مغز ممکن است یکی از عوارض بلندمدت ضربه مغزی باشد. در چنین مواقعی، تمرکز بر بهبود بافت‌های آسیب‌دیده مغزی خواهد بود. برای بهبود اوضاع آسیب مغزی، معمولا به یک دوره توان‌بخشی نیاز است. احتمال استفاده از یک یا چند مورد از راهکارهای درمانی زیر هم وجود خواهد داشت (هم‌زمان با توان‌بخشی):

• فیزیوتراپی؛
• گفتاردرمانی؛
• مشاوره (منظور مشاوره روان‌شناختی است، با هدف توانمندکردن بیمار در برخورد با مشکلات شخصی مثل مشکلات هیجانی و موارد مشابه).

بیماری‌ها و اختلال‌ها

بیماری‌ها و اختلال‌های مختلفی زمینه‌ساز ابتلا به آتروفی مغزی می‌شوند. بسیاری از اینها قابل‌درمان نیستند؛ بنابراین، اگر علت آتروفی چنین بیماری یا اختلالی باشد، کوشش اصلی فقط بر کنترل شدت علائم آن خواهد بود. برای این منظور، از مجموعه‌ای از راهکارهای درمانی (مثل کاردرمانی یا گفتاردرمانی) و داروهای مختلف استفاده خواهد شد. با کمک این راهکارها و داروها شاید بتوان به بازیابی کارکرد مغز کمکی کرد. همچنین از طریق همین راهکارهاست که بیمار مبتلا به آتروفی مغزی با شگردهایی برای کنارآمدن با علائمش آشنا می‌شود.

در ادامه، با ذکر چند مثال، به شما خواهیم گفت که کوچک شدن مغز ، بسته به علت آن، دقیقا با استفاده از چه راهکارهایی درمان یا کنترل می‌شود:

• سکته مغزی: برای بهبود علائم سکته مغزی از داروهایی مثل فعال‌کننده‌های پلاسمینوژن بافتی (TPA) استفاده می‌شود که به انحلال لخته خون و بازگرداندن جریان خون به مغز کمک می‌کند. برای خارج‌کردن لخته خون یا ترمیم رگ‌های آسیب‌دیده، گاهی به عمل جراحی نیاز خواهد بود. مصرف داروهای ضدانعقاد و داروهای کاهش‌دهنده فشار خون به پیشگیری از وقوع مجدد سکته مغزی کمک خواهد کرد؛
• ام اس: برای بهبود و کنترل علائم ام اس، اغلب از داروهای تعدیل‌کننده مثل اُکرووس (Ocrevus)، کوپاکسون (Copaxone) و فینگولیمود (Fingolimod) استفاده می‌شود. مصرف این داروها به پیشگیری از حملات دستگاه ایمنی به سلول‌های عصبی کمک می‌کند.

به همین منوال، ابتدا علت اصلی کوچک شدن مغز مشخص می‌شود و سپس، از راهکار یا راهکارهای درمانی مناسب برای کنترل علائم آن استفاده می‌کنند.

راهکار درمانی قطعی و مشخص برای بخشی از بیماری‌ها و اختلال‌های مرتبط‌ با آتروفی مغزی وجود ندارد. آلزایمر و دیگر انواع زوال عقل، فلج مغزی، بیماری هانتینگتون یا لکودیستروفی‌ها همگی به این دسته تعلق دارند. فقط می‌توان با استفاده از برخی داروها، علائم بیماری را کنترل کرد و از شدتشان کاست؛ اما نمی‌توان بیماری را به‌طور قطعی و دائمی درمان کرد.

عفونت‌ها

عفونت‌هایی مثل ایدز یا آنسفالیت نیز ممکن است از علل کوچک شدن مغز باشند. ابتدا باید نوع عفونت مشخص شود (ویروسی یا باکتریایی بودن آن). برای درمان و کنترل علائم عفونت‌های ویروسی از داروهای ضدویروس استفاده می‌شود. داروهای آنتی‌بیوتیک نیز در کنترل و بهبود عفونت‌های باکتریایی کاربرد دارند.

راهکارهایی برای پیشگیری از آتروفی مغزی

سبک زندگی و عادت‌های رفتاری در پیشگیری از آتروفی مغزی نقش مهم و اثرگذاری دارند. ورزش‌کردن، مصرف غذاهای کم کالری، کنترل قند خون و حفظ وزن مناسب بدن همگی از عادت‌های سالمی‌اند که پایبندبودن به آنها به پیشگیری از کوچک شدن مغز یا کاهش سرعت پیشرفت این بیماری کمک خواهند کرد. چربی‌ها، به‌ویژه چربی‌های ترانس، در کنار اثرات زیان‌بار دیگری که برای سلامتی و بدن دارند، احتمال وقوع سکته مغزی را هم افزایش می‌دهند؛ بنابراین، با پرهیز از مصرف چربی‌های ترانس، می‌توان احتمال وقوع سکته مغزی و به‌دنبال آن احتمال ابتلای به آتروفی را کمتر کرد.

مدیریت استرس نیز ممکن است در پیشگیری از آتروفی مغزی اثربخش باشد؛ چراکه استرسِ هیجانی با بیماری‌ها و اختلال‌هایی مثل فشار خون بالا، نارسایی قلبی و سکته مغزی ارتباط نزدیکی دارد. همه این بیماری‌ها و اختلال‌ها به بروز زوال عقل عروقی منجر می‌شوند. علاوه بر این، محققان به شواهدی دست یافته‌اند که از نقش احتمالی استرس در افزایش احتمال ابتلا به زوال عقل خبر می‌دهند.

چه آینده‌ای در انتظار بیماران مبتلا به آتروفی مغزی است؟

میزان آسیب واردشده به مغز، نواحی درگیر از مغز و علت ابتلا به آتروفی عواملی‌اند که وضعیت آتی بیمار را تعیین می‌کنند. اگر کوچک شدن مغز از نوع خفیف آن باشد، در بلندمدت، با پیامدها و عوارض کمتری همراه خواهد بود. منتها اگر علت ابتلا به آتروفی مغزی بیماری یا اختلال دیگری باشد، با گذشت زمان ممکن است علائم آن وخیم‌تر شوند.

راهکارهای درمانی طولانی‌مدت به‌ویژه برای چنین بیمارانی مفید خواهد بود. این راهکارها روند پیشرفت بیماری را کندتر می‌کنند و همچنین به بیماران در مدیریت و کنترل پیامدها و عوارض ناشی از بیماری کمک می‌کنند. کسانی که سکته یا آسیب تروماتیک مغزی را تجربه می‌کنند، باید بلافاصله پس از سکته یا واردشدن آسیب، تحت‌نظر متخصص قرار گیرند. هرچه این وقفه زمانی طولانی‌تر شود، احتمال آنکه در آینده گرفتار آتروفی مغزی شدیدتری شوند بیشتر خواهد شد.

در آخر

اگر نکته یا پیشنهادی دارید، می‌توانید در قسمت دیدگاه‌ها مطرح کنید. مشتاق شنیدن نظرات شما هستیم. اگر هم فکر می‌کنید مطلبی که خوانده‌اید مفید است و به کار دیگران خواهد آمد، لطفا آن را با دوستانتان به اشتراک بگذارید.

منبع healthline verywellhealth medicalnewstoday

بیماری های مغز و اعصاب

0

اشتراک‌گذاریTelegramWhatsAppLINEFacebookLinkedinTwitterپرینتایمیل