پاپ فرانسیس و موضوع گستره اخلاق: نگران چه کسی باشیم؟

هزاران نفر برای جشن عید پاک در میدان سنت پیتر گرد آمده بودند و نمی‌دانستند پاپ ساعات پایانی عمر خود را می‌گذراند. پاپ فرانسیس، ضعیف اما مصمم، آخرین ساعات عمر خود را به دیدار با معاون رئیس‌جمهور آمریکا، جی.دی. ونس و بحث درباره داریره اخلاق، مهربانی و انسانیت اختصاص داد.

در ظاهر، این دیدار یک حرکت دیپلماتیک ساده به نظر می‌رسید. اما در بطن آن، گفت‌وگویی عمیق‌تر و بسیار مهم‌تر درباره آینده‌ی شفقت انسانی در جریان بود.

این ملاقات در پی نامه‌ی پرشور پاپ به اسقف‌های آمریکا صورت گرفت؛ نامه‌ای که پیامی روشن داشت: نگرانی اخلاقی نباید به مرزها، تابعیت یا نزدیکی جغرافیایی محدود باشد. در دنیایی که اغلب از ما می‌خواهد فقط به «خودی‌ها» اهمیت بدهیم، پاپ فرانسیس ما را دعوت کرد تا تصویری بزرگ‌تر، شجاعانه‌تر و در نهایت انسانی‌تر را در ذهن مجسم کنیم.

جالب این جا است که علم مدرن با میراث‌دار یکی از کهن‌ترین ادیان الهی و اصول اخلاقی او هم نظر است.

دیدگاه ونس: هرم نگرانی اخلاقی و مهربانی

دیدگاه ونس نماینده ساختار سنتی و تقریباً غریزی از وفاداری است. استدلال ونس این است: عشق باید ابتدا از خانواده شروع شود، سپس به جامعه‌ی محلی گسترش یابد، سپس به ملت، و تنها پس از آن به بقیه‌ی جهان برسد. این دیدگاه قابل مدیریت و امین است و برای گروه مهمی از مردم آرامش‌بخش و درست است.

اما همانطور که تاریخ نشان داده، راحت‌ترین راه همیشه بهترین راه نیست. پاپ فرانسیس این سلسله‌مراتب را به چالش کشید و هشدار داد که نگرانی محدود به دایره‌های کوچک می‌تواند به بی‌تفاوتی، طرد یا حتی نتایج بدتری منجر شود.

او با قاطعیت اعلام کرد که کرامت هر انسان با انسان دیگر برابر است؛ چه همسایه‌ی روبرویی و چه پناهجویی در آن سوی دریاها.

شاید فکر کنید این حرف فقط یک آرمان اخلاقی است، اما نه! این نگاه یک ضرورت برای پیشرفت بشریت است.

وقتی علم، جانب شفقت را می‌گیرد

تحقیقات روانشناسی اخلاقی به طور فزاینده‌ای از دیدگاه پاپ فرانسیس حمایت می‌کند. مطالعات نشان می‌دهند که انسان‌ها قادر به داشتن دایره‌های اخلاقی بسیار انعطاف‌پذیر هستند. ما از نظر زیستی مجبور نیستیم تا ابد فقط به نزدیکان خود اهمیت بدهیم.

برای نمونه، ایده‌ی «دایره‌ی در حال گسترش» که نخستین بار توسط فیلسوف مشهور، پیتر سینگر مطرح شد از این نظر پاپ همایت می‌کند.

دایره در حال گسترش به ما می‌گوید که جوامع انسانی چطور به تدریج نگرانی اخلاقی خود را از خانواده به جوامع، ملت‌ها و حتی حیوانات گسترش داده‌اند. ونس به این الگو اشاره کرد، اما نتیجه‌گیری متفاوتی داشت: به نظر ونس باید در همان گام‌های اول متوقف شد.

سینگر، همچون پاپ فرانسیس، ما را تشویق می‌کند که فراتر برویم. او می‌خواهد ما با بهره‌گیری از عقل و همدلی، مرزهای شفقت خود را حتی تا موجوداتی که نمی‌شناسیم، گسترش دهیم.

سرچشمه بی‌پایان همدلی

یکی از بزرگ‌ترین دروغ‌های مربوط به همدلی این است که منابع انسانی برای همدلی محدود است. این یعنی اگر بیش از حد به غریبه‌ها محبت کنیم، برای خانواده و جامعه‌ی خود محبت کمتری خواهیم داشت.

اما تحقیقات، تصویری بسیار امیدبخش‌تر ارائه می‌دهند.

در آزمایش‌های دکتر ابیگیل مارش، پژوهشگر برجسته‌ی روانشناسی، افرادی که به شکل فوق‌العاده‌ای به غریبه‌ها کمک می‌کنند، عشق و توجه فوق‌العاده‌ای به خانواده‌های خود دارند. با این کار همدلی آن‌ها کاهش پیدا نمی‌کند، بلکه بیشتر می‌شود. تحقیقات دیگری نیز نشان داده‌اند که وقتی افراد باور می‌کنند که همدلی بی‌پایان است، بدون کاهش محبت به نزدیکان به دیگران هم عشق می‌ورزند.

این یافته‌ها انقلابی در دروغ‌هایی است که به نام حقیقت باور کردیم. دیگر لازم نیست همدلی را یک بازی با حاصل جمع صفر ببینیم. همانطور که قدیمی‌ها گفته‌اند محبت، با تقسیم شدن، کم نمی‌شود؛ بلکه بیشتر می‌شود.

رشد اخلاقی، مسیری خطی نیست

یکی دیگر از بینش‌های کلیدی روانشناسی این است که رشد اخلاقی لزوماً یک مسیر خطی و ساده نیست. برخلاف آنچه ونس توصیف می‌کند، این طور نیست که حتماً «ابتدا خانواده، سپس همسایه و بعد جهان» را دوست بداریم.

تحقیقات روی کودکان نشان می‌دهد که نگرانی اخلاقی اغلب با رشد، کم‌تر می‌شود نه بیشتر. گاهی اوقات، کودکان هر چه بزرگ‌تر می‌شوند، در ابراز همدلی انتخابی‌تر عمل می‌کنند.

بزرگسالان نیز الگوهای عجیبی نشان می‌دهند: برای مثال، ممکن است فردی برای حیوان خانگی خود ارزش اخلاقی بیشتری قائل شود تا برای یک انسان خسته و رنجور.

این یافته‌ها نشان می‌دهد که نگرانی اخلاقی لزوماً بر اساس الگوهای قابل پیش‌بینی گسترش نمی‌یابد.

نگاه پاپ فرانسیس مبنی بر جهش نگرانی اخلاقی در دایره‌های گسترده، کاملاً با این شواهد همخوانی دارد.

همکاری، نیروی برتر ماست

در قلب این بحث، یک ایده‌ی اساسی نهفته است: انسان‌ها به این دلیل گونه‌ی غالب زمین نشدند که با یکدیگر رقابت کردند؛ بلکه به این دلیل موفق شدند که به هم کمک کردند.

اجداد ما به این دلیل زنده ماندند و پیشرفت کردند که توانستند فراتر از خانواده‌های خود، به دیگران اعتماد و با آن‌ها همدلی کنند. فرگشت، آن‌هایی را که می‌توانستند بزرگ‌تر فکر کنند و وسیع‌تر احساس کنند، مورد لطف قرار داد.

وقتی اخلاق را مانند یک کیک کوچک ببینیم که هر تکه‌ی آن به دیگری داده شود از سهم خودمان کم می‌شود، در واقع به نیروی اصلی بقای خود خیانت کرده‌ایم.

عظمت واقعی اخلاقی درک این است که با بالا بردن دیگران، خودمان نیز رشد می‌کنیم.

میراث نهایی پاپ فرانسیس

پاپ فرانسیس، در روزهای آخر عمرش، پیامی به جهان داد که هیچ‌گاه نمی‌توان اهمیتش را نادیده گرفت. پیام او این بود: امروز جهان در یک نقطه‌ی عطف قرار دارد. می‌توانیم در دایره‌های کوچک‌تر و ترسناک‌تر فرو برویم، یا اینکه شجاعانه به سوی گسترش همدلی گام برداریم.

فراخوان او به ما یادآوری می‌کند که آینده، از آن کسانی است که باور دارند کرامت انسان‌ها بی‌قید و شرط است و شفقت، بدون مرز است.

برگرفته از: Psychology Today