صنایع دستی ترکمن
صنایع دستی گنبد کاووس از غنی‌ترین و زیباترین بخش‌های فرهنگ و هنر ایرانی محسوب می‌شود. این صنایع دستی شامل ابریشم بافی، پشتی‌های سنتی و سایر بافته‌های منحصر به فرد است. در این مقاله از به بررسی ویژگی‌ها و تاریخچه این صنایع دستی پرداخته می‌شود.
گنبد کاووس، با قدمتی تاریخی و فرهنگی غنی، یکی از مراکز مهم صنایع دستی ایران به شمار می‌رود. صنایع دستی این منطقه به‌ویژه به واسطه فرهنگ ترکمن‌ها و اقوام دیگر ساکن در این سرزمین جلوه‌گری می‌کند و از برجسته‌ترین نمادهای هویت فرهنگی آن محسوب می‌شود. از جمله صنایع دستی مشهور این منطقه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تاریخچه صنایع دستی گنبد کاووس
زنان هنرمند گنبد کاووس مهارت ویژه‌ای در بافت قالی‌های ارزشمند دارند که از میراث غنی و تاریخی این منطقه به شمار می‌رود. قالی‌های دست‌باف این خطه، با طرح‌ها و نقوش خاص، زبان گویای فرهنگ و باورهای مردم ترکمن هستند و به دلیل کیفیت بالا و زیبایی‌شان، در سراسر جهان شناخته می‌شوند.
طرح‌های قالی‌های گنبد کاووس عمدتاً از طبیعت، گل‌ها، الگوهای هندسی و نقوشی که برگرفته از آداب و رسوم و اعتقادات مردم این منطقه است، الهام می‌گیرند. این طرح‌ها با استفاده از رنگ‌های طبیعی که از گیاهان، خاک‌ها و سایر منابع طبیعی به‌دست می‌آیند، جان می‌گیرند و به فرش‌های ترکمنی جلوه‌ای زنده و پایدار می‌بخشند.
قالی‌های ترکمنی به‌صورت تک‌پود بافته می‌شوند و گره‌های آن‌ها به دو شکل متقارن و نامتقارن زده می‌شود. بافت قالی با یک بخش ابتدایی به نام توپراق که حدود ۲ سانتی‌متر گلیم است آغاز می‌شود. پس از بافت توپراق، یک ریسمان سیاه یا سفید که ساچ باقی نامیده می‌شود، روی توپراق قرار می‌گیرد و بافت اصلی فرش شروع می‌شود.
دار قالی در میان ترکمن‌ها بر اساس سبک زندگی آن‌ها متفاوت است. ترکمن‌های کوچ‌نشین به دلیل نیاز به جابه‌جایی آسان، از دارهای افقی استفاده می‌کنند که کمترین امکانات را می‌طلبد و به‌راحتی قابل حمل است. اما مردم گنبد کاووس که عمدتاً یک‌جا نشین هستند، از دارهای عمودی برای بافت قالی‌های خود استفاده می‌کنند، زیرا این نوع دار برای قالی‌بافی ثابت مناسب‌تر است و امکان ایجاد قالی‌های بزرگ‌تر و پیچیده‌تر را فراهم می‌آورد.
قالی‌های ترکمنی با دقت و ظرافت خاصی بافته می‌شوند و هر کدام از این فرش‌ها نمادی از تاریخ و فرهنگ مردم ترکمن است.
پلاس‌بافی یکی از مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین هنرهای دستی گنبد کاووس است. پلاس، نوعی گلیم پشمی و درشت‌بافت است که از موی بز تهیه می‌شود. این هنر اصیل، بخش جدایی‌ناپذیر از زندگی مردم ترکمن به‌ویژه زنان هنرمند این ناحیه است که با تکیه بر تصورات ذهنی خود، نقوش خاص و معناداری را بر روی پلاس‌ها ایجاد می‌کنند.
گل آیدی، که نقشی با نه گلبرگ است، به‌عنوان مقدس‌ترین و قدیمی‌ترین طرح پلاس در میان ترکمن‌ها شناخته می‌شود. در فرهنگ ترکمن، عدد نه مقدس است و این تقدس در نقوش پلاس‌ها نیز نمایان می‌گردد. خطوط افقی رنگارنگ نیز از رایج‌ترین طرح‌های پلاس هستند که این هنر را از سایر بافت‌های مشابه متمایز می‌کنند.
مراحل بافت پلاس شبیه به قالی‌بافی است و چله‌کشی نیز در این فرآیند نقش مهمی دارد. اما تفاوت اصلی پلاس‌بافی با دیگر گلیم‌ها در مرحله پودگذاری آن است. در این هنر، پشت کار در مقابل بافنده قرار می‌گیرد و روی کار دیده نمی‌شود. در صورتی که از دار افقی استفاده شود، بافنده برای دیدن روی کار، از آینه‌ای در زیر دار استفاده می‌کند تا به‌دقت و ظرافت بیشتری نقوش خود را پیاده کند.
پلاس‌های ترکمنی با رنگ‌های زنده و نقوش نمادین، نه تنها جنبه زینتی دارند، بلکه کاربردهای مختلفی نیز در زندگی روزمره مردم منطقه دارند و به‌عنوان فرش، زیرانداز و حتی تزئینات دیواری به کار می‌روند.
محصولات صنایع دستی گنبد کاووس
پشتی سنتی ترکمنی یا قارچین، یکی از صنایع دستی منحصر به فرد و ارزشمند ترکمن‌های گنبد کاووس است. این پشتی‌ها با رنگ‌های زیبا و متنوعی از جمله قزل (قرمز)، طلایی و آق (سفید) تولید می‌شوند و به عنوان عنصر مهمی در تزئین و تجهیز منازل ایرانی شناخته می‌شوند.
قارچین‌ها به ابعادی کوچک‌تر از قالی‌ها بافته می‌شوند و طراحی آن‌ها بسیار شبیه به قالی است. این پشتی‌ها نه تنها به زیبایی محیط کمک می‌کنند بلکه احساس آرامش و راحتی را نیز به فضا می‌آورند. با نشستن بر روی قارچین، یادآور خاطرات شیرین گذشته و زندگی سنتی ایرانی خواهید بود.
تولید قارچین عمدتاً توسط زنان هنرمند و با سلیقه ترکمن انجام می‌شود. فرایند ساخت آن بدین صورت است که ابتدا کیسه‌ای دوخته می‌شود و سپس درون آن را با موادی نیمه نرم مانند کارتن و مقوا پر می‌کنند. روی این کیسه‌ها، قالیچه‌های کوچک با ابعاد مختلف (نیم متر، یک متر و یک‌ونیم متر) بافته می‌شود که زیبایی و کیفیت خاصی به پشتی‌ها می‌بخشد.
استفاده از قارچین‌ها در فضاهای سنتی، به ویژه در مهمانی‌ها و مناسبت‌های خاص، احساس گرما و صمیمیت را در جمع‌های خانوادگی ایجاد می‌کند. این پشتی‌های زیبا، نمادی از هنر و ذوق زنان ترکمن هستند و به نوعی نمایانگر هویت فرهنگی این قوم می‌باشند.
سوزن‌دوزی ترکمن، که با عنوان سیاه‌دوزی نیز شناخته می‌شود، یکی از زیباترین و پرکاربردترین هنرهای دستی مردم ترکمن گنبد کاووس است. این هنر با دوخت‌های رنگارنگ و ظریف، به لباس‌های محلی و اقلام مختلف، از جمله رومیزی‌ها، بقچه‌ها و کیف‌ها، جلوه‌ای خاص می‌بخشد. سوزن‌دوزی ترکمن که در زبان محلی به آن سانجیم گفته می‌شود، شامل زنجیره‌های ریز و فشرده‌ای است که با نخ‌های ابریشمی و در طرح‌های هندسی قرینه بر روی پارچه دوخته می‌شوند.
طرح‌های مورد استفاده در سوزن‌دوزی، اغلب از ذهن خلاق و هنرمند زنان ترکمن سرچشمه می‌گیرد و دارای نمادهای سنتی و فرهنگی این قوم است. این نقوش شامل اشکال هندسی خاص و قرینه‌هایی است که با دقت فراوان اجرا می‌شود و هر دوخت به نوعی بازتاب‌دهنده‌ی هویت و فرهنگ دیرینه ترکمن‌ها است.
علاوه بر لباس‌های محلی، سوزن‌دوزی در تزیینات مختلفی همچون بقچه، رومیزی، کوسن، آویزهای دیواری، روتختی، کیف پول، کوله‌پشتی‌های زنانه و حتی لباس‌های عروسی به کار می‌رود. این آثار هنری، برای کسانی که به گنبد کاووس سفر می‌کنند، به‌عنوان یادگاری‌های منحصر به فرد، ارزشمند و نمادین از فرهنگ ترکمن به شمار می‌روند.
جالب توجه است که سوزن‌دوزی ترکمن یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی این منطقه بوده و به‌عنوان بیستمین عنصر میراث‌فرهنگی ناملموس ایران، به طور مشترک با ترکمنستان، به ثبت جهانی رسیده است. این موفقیت نه تنها نمایانگر اهمیت تاریخی این هنر است، بلکه افتخاری برای فرهنگ و هنر ایران و ترکمنستان محسوب می‌شود.
ابریشم بافی گنبد کاووس
ابریشم بافی یکی از صنایع دستی ارزشمند و قدیمی گنبد کاووس است که ریشه‌های آن به دوران صفویه برمی‌گردد. این فرآیند هنری شامل مراحل متعددی است که با پرورش کرم ابریشم آغاز می‌شود و با بافت محصولات ابریشمی به پایان می‌رسد.
یکی از مهم‌ترین و گران‌ترین سوغاتی‌های گنبد کاووس، روسری‌های ابریشمی است که از ابریشم طبیعی تولید می‌شوند. این محصولات نه تنها زیبایی خاصی دارند بلکه از کیفیت بالایی نیز برخوردارند.
ترکمن‌های گنبد کاووس از گذشته‌های دور با پرورش کرم ابریشم، نخ ابریشم تولید می‌کردند و از آن برای بافت اقلام مختلفی مانند حوله، فرش و قالیچه استفاده می‌کردند. این صنعت هنری نه تنها در آن زمان رونق داشته، بلکه تا به امروز نیز ادامه دارد و به عنوان یکی از میراث‌های فرهنگی منطقه شناخته می‌شود.
در نزدیکی گنبد کاووس، شهر رامیان به عنوان "شهر ابریشم بافی" شناخته می‌شود. این شهر محلی مناسب برای خرید محصولات ابریشمی با کیفیت و بافت‌های سنتی است. گردشگران و علاقه‌مندان می‌توانند با سفر به این منطقه، با هنر ابریشم بافی آشنا شوند و از محصولات محلی خریداری کنند.
ابریشم بافی در گنبد کاووس نه تنها یک صنعت دستی است بلکه نشان‌دهنده هویت فرهنگی و هنری مردم این دیار نیز می‌باشد. آثار ابریشمی بافته شده در این منطقه، به زیبایی‌های فرهنگی و تاریخی ایران افزوده و یادگاری از نسل‌های گذشته را به تصویر می‌کشد.
زیورآلات زنان ترکمن گنبد کاووس یکی از برجسته‌ترین جلوه‌های زیبایی و شکوه فرهنگی این قوم است. این زیورآلات نه تنها به‌عنوان لوازم تزیینی، بلکه به‌عنوان نمادهای هویتی و فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرند. زنان ترکمن با استفاده از زیورهای مختلف، زیبایی ظاهری خود را افزایش می‌دهند و این زیورآلات نیز به‌عنوان بخشی از لباس سنتی آن‌ها شناخته می‌شود.
زیورآلات ترکمنی بیشتر از جنس نقره، برنج و ورشو ساخته می‌شوند و با استفاده از اشکال هندسی طراحی می‌گردند که ریشه در سنت‌های کهن و اعتقادات این قوم دارد. علاوه بر این، استفاده از سنگ‌های زینتی همچون فیروزه، عقیق، و یاقوت، بر زیبایی و جذابیت این زیورها افزوده است.
زیورهای سر، پیشانی و مو: این زیورها که به‌صورت آویزهایی بر سر و پیشانی قرار می‌گیرند، نمادی از مقام و منزلت زنان ترکمن است و در مراسم‌های خاص یا جشن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
زیورهای سینه‌ای (بوکائو) و پشتی: این زیورها از قطعات فلزی و گاهی سکه‌ها ساخته می‌شوند و به لباس‌های سنتی زنانه وصل می‌شوند تا جلوه‌ای خاص به سینه و پشت ببخشند.
زیورهای دارای حرز: زیورآلاتی که در آن‌ها از حرزها یا تکه‌هایی از آیات قرآنی و دعای محافظت استفاده می‌شود، به‌عنوان نمادی از حفاظت و برکت به کار می‌روند.
زیورهای لباس محلی (آویزهای پوشاک): این زیورها به لباس‌های محلی زنان آویزان می‌شوند و اغلب از سکه‌های نقره‌ای یا برنجی تشکیل می‌شوند که صدای خاصی در حرکت ایجاد می‌کنند.
زیورهای دست (بازو بند و حلقه): این دسته شامل بازوبندها و دستبندهایی است که به دقت و هنرمندی ساخته شده و با طرح‌های هندسی و سنگ‌های زینتی تزئین می‌شوند.
زیورهای کمر (کمربندهای سکه‌دار): این کمربندها که از سکه‌ها یا قطعات فلزی ساخته می‌شوند، نمادی از ثروت و جایگاه اجتماعی بوده و در لباس‌های محلی به کار می‌روند.
هر یک از این زیورآلات، داستانی از تاریخ و فرهنگ ترکمن‌ها را روایت می‌کند و به‌عنوان بخشی از لباس‌های سنتی زنان ترکمن، شکوه و زیبایی آن‌ها را چند برابر می‌کند.
سوغات گنبد کاووس
گنبد کاووس، در کنار صنایع دستی زیبا و فرهنگی غنی‌اش، به خاطر خوراکی‌ها و شیرینی‌های محلی نیز شهرت دارد. این خوراکی‌ها به عنوان سوغاتی‌های ارزشمند می‌توانند یادگاری خوشمزه از سفر شما به این منطقه باشند. در ادامه به معرفی برخی از سوغاتی‌های خوراکی گنبد کاووس می‌پردازیم:
حلوای آماج یکی از شیرینی‌های سنتی و مقوی گنبد کاووس است که با ترکیب شیره و عسل تهیه می‌شود. این حلوا معمولاً در شکل لوزی و با تزیین پودر بادام و پسته عرضه می‌شود. طعم متفاوت آن و دشواری در تهیه‌اش، آن را به یک خوراکی منحصر به فرد تبدیل کرده است. ترکمن‌ها در عید نوروز با این شیرینی از مهمانان پذیرایی می‌کنند.
سرغربیلی شیرینی‌ای است که شباهت زیادی به قطاب دارد و با خمیر حاوی شیر یا ماست تهیه می‌شود. این شیرینی گلوله‌ای شکل است که در روغن سرخ می‌شود و پس از پخت، سطح آن با پودر قند پوشانده می‌شود. سرغربیلی نیز از محبوب‌ترین شیرینی‌های سنتی در ایام نوروز است و طعمی دلپذیر دارد.
جزحلوا نوعی شیرینی گردویی است که در آن به جای آرد، از گردو و برنج نیم‌دانه استفاده می‌شود. پخت این شیرینی کمی دشوار است، اما طعم آن در مراسم و مناسبت‌های خاص بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد.
نان پادرازی یکی دیگر از شیرینی‌های خوشمزه این منطقه است که به دو صورت خشک و روغنی تهیه می‌شود. نوع روغنی آن لذیذتر است و به عنوان سوغاتی مناسبی برای همراهی با چای در روزهای دل‌انگیز پیشنهاد می‌شود. این شیرینی به دلیل ظاهری شبیه پا به این نام معروف شده است.
خاویار یکی از سوغاتی‌های اعیانی گنبد کاووس است. این خوراکی خوشمزه و گران‌قیمت از دل ماهیان خاویاری به دست می‌آید و سواحل نزدیک به گنبد کاووس به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق صید خاویار شناخته می‌شود. زمان مناسب برای خرید خاویار تازه و با کیفیت، از مهر تا اردیبهشت ماه است.
با تهیه این سوغاتی‌های خوشمزه، سفر خود به گنبد کاووس را ماندگارتر کرده و طعم‌های خاص این دیار را با خود به خانه خواهید برد.
۱. صنایع دستی گنبد کاووس شامل چه مواردی می‌شود؟
صنایع دستی گنبد کاووس شامل ابریشم بافی، پشتی‌های سنتی ترکمنی (قارچین)، و سایر تولیدات دستی مثل قالیچه‌ها و بافته‌های طبیعی است.
۲. ابریشم بافی در گنبد کاووس از چه تاریخی آغاز شده است؟
ابریشم بافی در گنبد کاووس به دوران صفوی برمی‌گردد و از آن زمان تاکنون نسل به نسل ادامه یافته است.
۳. پشتی‌های ترکمنی چگونه تولید می‌شوند؟
پشتی‌های ترکمنی یا قارچین به‌دست زنان ترکمنی تولید می‌شوند و ابتدا با دوخت کیسه‌ای و پر کردن آن با مواد نیمه نرم مانند کارتن و مقوا ساخته می‌شوند. سپس بر روی آن قالیچه‌های کوچک بافته می‌شود.
۴. آیا می‌توان صنایع دستی گنبد کاووس را به عنوان سوغات خرید؟
بله، صنایع دستی گنبد کاووس به عنوان سوغات ارزشمند شناخته می‌شوند و می‌توان آن‌ها را از بازارهای محلی و کارگاه‌های تولیدی خریداری کرد.
۵. محصولات ابریشمی گنبد کاووس چه ویژگی‌هایی دارند؟
محصولات ابریشمی گنبد کاووس از ابریشم طبیعی تولید می‌شوند و به دلیل کیفیت بالای مواد اولیه، زیبایی و دوام بسیار خوبی دارند. روسری‌های ابریشمی این منطقه از محبوب‌ترین محصولات هستند.
در پایان، می‌توان گفت که صنایع دستی گنبد کاووس نه تنها نمایانگر هنر و ذوق زنان و مردان این دیار است، بلکه نشان‌دهنده فرهنگ و تاریخ غنی مردم ترکمن نیز می‌باشد. از سوزن‌دوزی‌های رنگارنگ و زیبای ترکمنی تا پشتی‌های سنتی و ابریشم بافی، هر یک از این صنایع دستی حاکی از دقت، خلاقیت و عشق به هنر است. این آثار نه تنها به‌عنوان سوغات و یادگاری از سفر به این منطقه ارزشمند هستند، بلکه به ما یادآوری می‌کنند که باید به حفظ و ترویج این هنرها و فرهنگ‌های غنی ادامه دهیم. با حمایت از هنرمندان محلی و خرید صنایع دستی، می‌توانیم به زنده ماندن این میراث فرهنگی کمک کنیم و یادآور خاطرات شیرین و زیبای گذشته باشیم.
گردآوری: بخش فرهنگ و هنر
در آیدت،
فایل‌های
خود را به فروش بگذارید و یا
مقالات‌تان
را منتشر کنید👋
پاسخ ها