مراحل هضم غذا در دستگاه گوارش گوسفندان

برای آنکه مواد مغذی (ترکیبات شیمیایی غذا) بتوانند برای حیوان مفید واقع شوند. ابتدا باید در دستگاه گوارش در تحت تأثیر اعمال هضمی، به ترکیباتی کوچکتر (از نظر شیمیایی و فیزیکی) تجزیه شوند.

این امر خود شرط اصلی برای عبور مواد مغذی از دیواره معده و روده به داخل مایعات بدن (خون و لنف) است. به عبارت دیگر اگر ترکیبات بزرگ شیمیایی غذا چنانچه بطریقی تجزیه نشوند. یا می بایست بگونه غیر قابل مصرف از بدن دفع شوند یا اگر بخواهند وارد بدن شوند به جدار داخلی روده (مخاط روده) به شدت آسیب می رسانند.
تعریف هضم: عبارت است از مجموعه تغییراتی که در دستگاه گوارش بر روی غذا و مواد مغذی صورت می گیرد تا آنها را آماده و قابل جذب نماید.

بیشتر بخوانید: نرخ گوسفند و دام زنده

هدف هضم در دستگاه گوارش گوسفندان و نشخوارکنندگان:

 عبارت است از تبدیل مواد غذایی به مواد قابل جذب . مراحل مهم هضم شامل سه قسمت میکانیکی، شیمیایی، میکروبی است که ذیلا تشریح می گردد.
الف - هضم مکانیکی: مراحل مختلف شکسته و خرد شدن غذا را که از طریق حرکات دندان و لوله گوارشی انجام می شود هضم مکانیکی می‌نامند. هضم مکانیکی در تمام طول کانال گوارش بصورت حرکات خاص و همچنین یک سلسله اعمال ضمیمه ادامه می‌یابد. هضم مکانیکی توسط لب‌ها، دندان‌ها، زبان، حرکات دودی شکل و حرکات عضلانی دستگاه گوارشی انجام می گیرد.

نتایج عمل هضم مکانیکی: عبارتند از خرد و نرم کردن غذا به کمک دندان‌ها، آغشته شدن آن با بزاق و بعد رانده شدن آن به قسمتهای مختلف کانال معده و روده به منظور تماس بیشتر با ترشحات های مختلف دستگاه گوارش و همچنین سطح خارجی پرزها (جدار داخلی روده) بمنظور انجام عمل جذب.

هضم مکانیکی در دهان و با برداشت غذا شروع می شود. دندان ها در گوسفند عمل گرفتن غذا را انجام می‌دهند و لب‌ها و زبان، نقش چندان مهمی در این امر ندارند.
جویدن: جویدن غدا عملی است مکانیکی جهت هضم بهتر غذای مصرف شده توسط گوسفندان که شامل خرد کردن قطعات غذا در بین دندان‌ها، عمل جویدن علاوه بر خرد کردن غذا باعث تحریک ترشح بزاق و ترشحات معده نیز می شود و نتیجتا در اثر مخلوط شدن بزاق با غذا، عمل فرو بردن غذا آسانتر می گردد.

بلعیدن: عمل فرو بردن یا بلعیدن غذا به سه مرحله تقسیم می گردد. 

مرحله اول: هدایت لقمه غذایی بطرف حلق می باشد 
مرحله دوم: عبور لقمه غذایی از ناحیه حلق به مری می‌باشد.
 مرحله سوم: وارد شدن لقمه غذایی به مری است.

بیشتر بخوانید: 4 نکته‌ای‌ که هر دامدار برای نگهداری گوسفند باید بداند

 نشخوار کردن گوسفند :

نشخوار عبارت است از برگشت غذا از شکمبه و نگاری به دهان که بعد از دوباره جویده شدن و مخلوط شدن با بزاق بلع می گردد.
کلیه اعمال برگشت غذا، دوباره جویده شدن و دوباره بلع شدن غذا برای گوسفند حدود یک دقیقه بطول می انجامد.

نشخوار کردن شامل چهار مرحله است که عبارت است از:

1-    باز گرداندن غذا از نگاری به دهان
2-    جویدن مجدد آن
3-    آغشته ساختن مجدد غذا با بزاق 
4-    بلع مجدد غذای جویده و آغشته به بزاق
مدت زمان نشخوار معادل زمانی است که حیوان صرف چرا می کند. هر توده غذا یا لقمه‌ای‌که به دهان بازگردانده می شود 40 تا 50 بار جویده شده و بدین نحو خیلی کامل تر از زمان خوردن اولیه خود می گردد.

گوسفند در شرایط طبیعی تغذیه ممکن است روزانه تا حدود 8 ساعت بعمل نشخوار مشغول باشد. این وجود طول مدت نشخوار بر حسب نوع غذا متفاوت است. بطوریکه هر چه نسبت غذای خشبی و زبر در خوراک روزانه حیوان بیشتر باشد طول مدت نشخوار نیز زیادتر است. در اثر عمل نشخوار غذا چندین بار در داخل دهان گوسفند جویده می شود و همینکه به ذرات مناسب تقسیم شد در اختیار محیط داخلی شکمبه قرار می گیرد.

در نتیجه با تشکیل ذرات غذایی، اجرام میکروبی اولا به سطح وسیع‌تری از غذا دسترسی می یابند. ثانيا می توانند آنرا ضمن عمل تخمیر به ذرات ریزتر تقسیم نمایند.

گازهای فوق اکثر توسط آروغ زدن از معده خارج میگردند و مقدار کمی نیز از طریق دستگاه گوارش جذب و یا توأم با مدفوع خارج می شوند. گازها معمولا در قسمت انتهای حفره پستی و غذا در نگاری انباشته می شود و این انباشتگی تا ناحيه فم المعده نیز ادامه می یابد.

خارج شدن گازها زمانی صورت میگیرد که نگاری و کار و یا از مایعات خالی باشد و هرگاه از طرف فم المعده از مواد کف آلوده، مایعات و یا محتویات شکمبه پوشیده شود دهانه فم المعده بصورت باقی می ماند و عمل آروغ زدن صورت نمی گیرد و احتمالا دام در اثر نفخ تلف می گردد.
شکل دیگری از نفخ شکمبه نیز به هنگام پرواربندی حیوانات بروز کرده که علت آن وجود نسبت‌های زیادی از مواد متراکم در جیره غذایی است.
هضم در دستگاه گوارش بره: در بره از زمان تولد تا زمانی که حیوان تحت رژیم شیر خوارگی است (یعنی فقط شیر مصرف می نماید) شکمبه و ادامه آن نگاری (اولین و دومین محفظه)، به نسبت سایر قسمت‌ها (هزارلا و شیردان = سومین و چهارمین محفظه) رشد پیدا نکرده و کوچکتر است. شیر از طریق تا خوردگی لوله مانندی که شیار یا ناودان مری نامیده می شود از مری به شیردان وارد می شود.

به عبارت دیگر یک مجرا در بین دو طول عضلات شکمبه و نگاری و هزارلا وجود دارد که فم المعده را مستقیما به شیردان متصل می سازد و در اصطلاح بنام مجرای عضلانی خوانده می شود. باین ترتیب حیوان با بلع شير آنرا از لوله مری و از طریق مجرای عضلانی مستقیما وارد شیردان می نماید.

با ویژگی نژاد گوسفند افشار در این بخش آشنایی کامل پیدا کنید.
 

ترشحات لوله گوارش در بره: علاوه بر شیره معده که شامل اسید کلریدریک (توسط سلول‌های غدد کف معده تولید و ترشح می شود و همچنین عامل تجزیه کننده پروتئین (پپسین) که در گوسفند بالغ می باشد، در بره ترکیب دیگری نیز وجود دارد که عامل تجزیه کننده پروتئین‌ها و منعقد کننده شیر می باشد (رنین).

در بره نوزاد، شکمبه بر خلاف گوسفند بالغ که بزرگترین قسمت است از سایر قسمت ها کوچکتر می باشد.

از زمانی که بره شروع به خوردن مواد علوفه ای می کند بتدریج با رشد حیوان و تعليف آن شکمبه و نگاری سریع رشد پیدا کرده، بطوریکه در مرحله بلوغ این دو قسمت 85درصد كل ظرفیت معده را تشکیل می دهند.

ورود اجرام میکروبی نیز بواسطه تماس فیزیکی بره با حیوان بالغ و همچنین انتقال باکتری‌ها از آب آشامیدنی مشترک حیوانات و یا از راه غذا بداخل شکمبه صورت میگیرد. به این ترتیب بره به تدریج در محیط زیست معمولی قادر است که در هر موقع زمینه میکرویی حیوان بالغ را در داخل شکمبه کسب کند.

ب - هضم شیمیایی: اولین وظیفه اعمال گوارشی تبدیل ترکیبات مولکول‌های بزرگ غذا به مولکول‌های کوچکتر، قابل جذب، و تبدیل آنها را از حالت غیر محلول به محلول است. به عبارت دیگر در این بخش اعمالی که بر روی ترکیبات غذا صورت می‌گیرند. بطور عمده از نوع شیمیایی ها هستند و تحت تاثیر آنزیم‌های گوارشی مولکول‌های بزرگ مواد مغذی، شکافته شده و نهایتا به مواردی با ساختمان ساده که به آسانی قابل جذب هستند تبدیل می شوند.

تجزیه شیمیایی غذا در شکمبه و نگاری توسط آنزیم‌ها صورت میگیرد، معذلک آنزیمهائی که در شکمبه و نگاری بر روی مواد غذایی عمل می‌کنند توسط خود خیوان ترشح نشده بلکه بوسیله موجودات ذره بینی (باکتریها و پروتوزاهای) تولید میگردند.

آب و غذا به شکمبه وارده شده و در آنجا بخشی از غذا تخمیر و عمدتا تبدیل به اسیدهای چرب فرار، سلول‌های میکروبی و گازهای متان و دی اکسید کربن می گردد.

-گازهای تولیدی به کمک آروغ زدن خارج می‌شود.
2-بخش اعظم اسیدهای چرب فرار نیز از طریق دیواره شکمبه جذب می شود.
3-سلولهای میکروبی به همراه آن قسمت از غذا که مورد تجزیه واقع نشده به شیردان و روده کوچک می‌رسند.
-مواد مزبور در شیردان و روده کوچک تحت تأثير آنزیم‌های گوارشی خود حیوان هضم و سپس جذب می‌شوند.
هضم شیمیایی در روده سبب حضور آنزیم‌ها و اسید کلریدریک مترشحه از شیردان و همچنین آنزیم های گوارشی موجود در روده آنجا خواهد گردید.

خارج شدن گاز معده (آروغ زدن):

تولید گاز در سه قسمت اول معده نشخوار کنندگان بطور دائم وجود دارد که میزان آن بعد از غذا خوردن زیادتر و قبل از آن کمتر می شود. بیشترین مقدار تولید گاز در شکمبه و نگاری است و در اثر عمل هضم میکروب‌ها بر روی کربوهیدرات‌ها بوجود میاید. میزان تولید گاز بر حسب نوع غذا فرق می کند.
قسمت عمده گازها بوسیله اثر میکروب‌ها و همچنین آزاد شدن گاز کربنیک از بی کربنات بزاق بوجود میاید.

تک یاخته های موجود در شکمبه و نگاری نیز تا اندازه ای در تولید گاز دخالت دارند.

هرگاه تغییر شدید رژیم غذایی بطور ناگهانی صورت پذیرد منجر به بروز عوارض شدید در ناحیه معده شده و یا ممکن است برای سلامت حیوان عواقب ناگوار داشته باشد.
س لامت حیوان عواقب ناگوار داشته باشد. علت این شده و یا ممکن است برای افردرهضم میکروبی توجیه گردیده است).

هضم مرحله میکروبی غذا در دستگاه گوارش نشخوارکنندگانی همچون گوسفند : توسط میکروارگانیسم‌ها انجام میگیرد که خود به دو گروه تقسیم بندی می شوند.

الف – باکتری‌ها: در هر میلیمتر محتویات شکمبه 10 به توان 9 و 10 به توان 10 باکتری وجود دارد تاکنون بیش از 60  نوع باکتری در دستگاه گوارش گوسفند جدا و طبقه بندی شده است. اکثر باکتری های مزبور فاقد قابلیت تشکیل هاگ (اسپور) و از نوع بی هوازی اند. نکته دیگر آنکه در یک نوع باکتری نحوه فعالیت و عملکرد گونه های مختلف متفاوت است.
تعداد کل باکتری‌ها و نسبت جمعیت گونه های متفاوت به یکدیگر با نوع غذای حیوان تغییر می کند.

ب- پروتوزوآها (تک سلولی‌های جانوری): تعداد پروتوز و آ در شکمبه در حدود 10 به توان 6 در هر میلیمتر مکعب است اما چون از باکتری‌ها درشت ترند احتمالا از نظر حجم و وزن برابر آنها می‌باشند. در حیوانات بالغ پروتوزآها اكثر مژکداراند.

دسته ای از آنها معمولا موجوداتی بیضوی شکل بوده و از مژک هایی پوشیده می شوند، و دسته‌ای دیگر از لحاظ اندازه، شکل و ظاهر تفاوت زیادی با یکدیگر داشته، بطوریکه گروهی از دسته اخیر توانایی بلع ذرات غذا را داشته و قادر به مصرف کربوهیدرات‌های ساده و همچنین پیچیده مانند سلولز می باشند.
و گروهی دیگر از دسته اخیر عموما از ذرات غذایی استفاده ننموده و قادر به مصرف سلولز نیستند.