تاب آوری ملی و بحران کرونا

به گزارش گروه وبگردی اخبار ، محمدامین ذبیحی پژوهشگر هسته بازاریابی سیاسی مرکز رشد در یادداشتی نوشت: یک سیستم اعم از کسب و کار، دولت، انسان و… همواره در معرض خطر‌های گوناگونی قرار دارد. با توجه به خطرات به وجود آمده می‌توان آسیب‌پذیری را یک تابع از سه فاکتور دانست (Klein RJT, Nicholls RJ, ۱۹۹۹):

– تاب‌آوری (resistance): توانایی مقاومت در برابر تغییر به دلیل یک رویداد خطر
– انعطاف‌پذیری (resilience): بازگشت به حالت اولیه و اصلی در اثر مواجهه با یک حادثه
– حساسیت (susceptibility): بودن در حالت فیزیکی کنونی، بدون در نظر گرفتن تغییرات زمانی

در این یادداشت ما به بررسی مختصری از تاب‌آوری یعنی فاکتور اول شاخص‌پذیری می‌پردازیم:

۱- تعریف و تاریخچه تاب‌آوری

تاب‌آوری در یک سیستم، به معنای آن است که بتواند کارکرد‌های خود را با وجود نوسانات محیطی انجام دهد؛ (ردادی، علی؛ نجفی فراشاه، سید علی محمد؛ آذرفر، امیر؛ ۱۳۹۵) این جمله به این معناست که می‌توان برای انسان، سازمان، شرکت، ملت، کشور، جنبش اجتماعی و… تاب‌آوری تعریف کرد و تاب‌آوری آن‌ها را سنجید. تاب‌آوری در چهار دهه گذشته به نحو وسیعی توسط رشته‌های گوناگون علمی به کار گرفته شده است. (ردادی، علی؛ نجفی فراشاه، سید علی محمد؛ آذرفر، امیر؛ ۱۳۹۵) برای اولین بار و بیش از ۴۰ سال پیش واژه تاب‌آوری در ادبیات روان‌شناسی با تأکید بر تاب‌آوری فردی مطرح شد. تاب‌آوری ظرفیت تحمل شوک‌ها و بازگشت به حالت اول به شکل کارکردی یا دست کم، مقاومت کافی در جلوگیری از شکستن یا حتی فروپاشی سیستم‌ها است. از این‌رو، تاب‌آوری بی‌شک کالایی عمومی است. تاب‌آوری در سطح ملی به معنای فرایند جذب ناملایمات یا سازگاری با تغییرات حاصل از تهدیدات محیطی است. (مولوی، زینب؛ طهماسبی، رضا؛ دانایی‌فرد، حسن؛ حمیدی‌زاده، علی؛ ۱۳۹۸)

علاوه بر روان‌شناسی، کاربرد این واژه را می‌توان در علوم سیاسی، مدیریت بازرگانی، جامعه‌شناسی، تاریخ، مدیریت و برنامه‌ریزی بحران، برنامه‌ریزی شهری و توسعه بین‌الملل یافت. این استفاده مشترک هرگز به معنای یکسانی مفهوم یا پشتوانه نظری مربوطه به آن نیست. کاربرد‌های گوناگون، روش‌ها و روش‌شناسی‌های متفاوتی دارد. کاربرد این مفهوم، به ویژه پس از بحران مالی ۲۰۰۸، در اقتصاد بیشتر شده است. به گونه‌ای که مجمع جهانی اقتصاد در پیوست سند گزارش مخاطرات جهانی ۲۰۱۳، گزارش ویژه‌ای با عنوان ایجاد تاب‌آوری ملی در برابر مخاطره‌های جهانی منتشر کرده است. (ردادی، علی؛ نجفی فراشاه، سید علی محمد؛ آذرفر، امیر؛ ۱۳۹۵)

۲- سطوح تاب‌آوری

تاب‌آوری در سطوح مختلف در متون نظری مطرح شده است. تاب‌آوری فردی، تاب‌آوری سازمانی، تاب‌آوری اجتماعی و تاب‌آوری ملی که در مورد اخیر معمولا با عنوان تاب‌آوری اجتماعی در نظر گرفته شده است. برخی پژوهش‌ها نیز سطوح چندگانه فردی، اجتماعی، نهادی، ملی و منطقه‌ای را برای تاب‌آوری معرفی کرده‌اند. (مولوی، زینب؛ طهماسبی، رضا؛ دانایی‌فرد، حسن؛ حمیدی‌زاده، علی؛ ۱۳۹۸)

۳- مفهوم تاب‌‎آوری ملی

یک سیستم اجتماعی، هنگامی تاب‌آور است که بتواند شوک‌های موقت یا دائم را جذب کرده و خود را به سرعت با شرایط در حال تغییر وفق دهد، بدون اینکه ثبات خود را از دست دهد. تاب‌آوری اجتماعی، صرفا قوی کردن عوامل قبل از حادثه نیست. تاب‌آوری اجتماعی، به توانایی مردم که خلاقانه یک آینده جدید را تصور کنند و سپس گام‌های لازم را جهت آینده مطلوب بردارند، متکی است. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ ۱۳۹۷) در واقع تاب‌آوری ملی مانند این است که یک فرد وارد زمین مسابقه بوکس شود و بتواند در برابر هر ضربه تاب‌آور باشد و مقاومت کند و خود را به حالت اولیه بازگرداند. مفهوم تاب‌آوری ملی، پایداری و قوت جامعه در حوزه‌های مختلف را نشان می‌دهد.

تاب‌آوری ملی را می‌توان اینگونه تعریف کرد: توانایی کشورها، جوامع و خانوار‌ها برای مدیریت تغییر، با حفظ یا تبدیل استاندارد‌های زندگی در برابر شوک‌های یا تنش- مانند زلزله، خشکسالی، بیماری یا درگیری‌های خشونت‌بار- بدون به خطر انداختن چشم‌انداز بلندمدت. (Weichselgartner, ۲۰۱۵)

۴- عوامل اثرگذار بر تاب‌آوری ملی

گاهی اوقات تاب‌آوری بر هویت‌های فردی و گاهی بر سیستم‌ها متمرکز است. (Welsh, ۲۰۱۳) به عبارت دیگر زمانی که بخواهیم تاب‌آوری ملی را بررسی کنیم باید عوامل جامعه‌شناختی و روانشناختی را بررسی کنیم. در عوامل جامعه‌شناختی در واقع به نهادها، قوانین، سازمان‌ها و تاثیرات محیط بر تاب‌آوری مردم یک جامعه پرداخته می‌شود؛ و در عوامل روانشناختی به ویژگی‌های فردی و روحیات شخص پرداخته می‌شود. در مورد رفتار عمومی در تحلیل هر دو عامل باید یک نکته را مدنظر قرار دهیم و آن نکته این است که رفتار‌های فردی و تاب‌آوری فردی لزوما به تاب‌آوری اجتماعی نمی‌انجامد و رفتار افراد در جامعه می‌تواند متفاوت از رفتار فردی آن‌ها باشد به عنوان مثال ممکن است افراد تاب‌آور نباشند، ولی تحت تأثیر جامعه یک رفتار تاب‌آور را می‌سازند و تشکیل یک اجتماع تاب‌آور را می‌دهند و این نکته به معنای درهم‌تنیدگی و پیوستگی زیاد عوامل جامعه‌شناختی و روانشناختی است.

۴-۱- عوامل روان‌شناختی مؤثر بر تاب‌آوری

ظرفیت روانی افراد یک جامعه برای تاب‌آوری در برابر محرک‌های ناکام‌ساز، عوامل برانگیزاننده ترس و وحشت و عوامل فشارزای اجتماعی، محدود است. به همین سبب، زمانی که آنان برای مدت زمان خاصی در معرض و آماج عوامل تهدیدآمیز قرار گیرند، با علائمی نظیر نشر شایعه، کم‌کاری یا عدم مشارکت در امور جامعه، از خود واکنش نشان می‌دهند. این نوع واکنش‌ها اغلب کم‌دامنه و غیر مخرب است. اما زمانی که دامنه تهدید‌ها و فشار‌ها فزونی یابد، واکنش‌های گسترده‌تر و شدیدتری از افراد جامعه سر می‌زند. آنان ممکن است برای از میان راندن فشارآورها، مبادرت به اقدامات و واکنش‌های مختلف اجتماعی، نظیر تحصن، راهپیمایی، تظاهرات و مانند آن بنمایند. اما زمانی که شدت فشار‌ها از حد آستانه نهایی فراتر رود، واکنش‌های آنان از لحاظ کمی و کیفی متفاوت از واکنش‌های دو مرحله قبل خواهد بود. در این مرحله، آنان یا دچار سرخوردگی، درماندگی و یأس شدید می‌شوند و یا واکنش‌های بسیار شدید، تکانشی و غیر قابل کنترل از خود بروز می‌دهند. (الیاسی، محمدحسین، ۱۳۸۷)

از جمله عوامل روانشناختی موثر بر تاب‌آوری ملی را می‌توان اینگونه شمرد: ۱- شخصیت مقاوم‌ورز ۲- احساس تعهد ۳- احساس کنترل بر زندگی ۴- احساس مبارزه‌طلبی ۵- اعتقاد به دین، خدا (الیاسی، محمدحسین، ۱۳۸۷) ۶- احساس عزت نفس در افراد: این افراد از لحاظ روانی احساس رضایت از برقراری ارتباط با دیگران دارند و القای این نکته در ذهن آن‌ها وجود دارد که معتقدند همه افراد جامعه دارای ویژگی‌های برتر و منحصر به فردی هستند و برای آن‌ها احترام قائلند و همچنین احساس توانمندی در استفاده از منابع درونی برای رفع مشکلات دارند. همچنین افرادی که عزت نفس دارند الگو‌هایی برای خودشان در جامعه دارند و همواره احساس می‌کنند که افرادی هستند که می‌توانند از آن‌ها پیروی کنند. (الیاسی، محمدحسین، ۱۳۸۷) ۷-نوع شناخت اجتماعی: نحوۀ تفکر افراد درباره خودشان و دنیای اجتماعی، به ویژه نحوه انتخاب کردن، تفسیر، یادآوری و استفاده کردن از اطلاعات اجتماعی برای قضاوت و تصمیم‌گیری؛ عوامل متعددی در اثرگذاری بر شناخت اجتماعی آن‌ها می‌توان شمرد. (لیوت آرونسون، تیموتی ویلسون، رابین آکرت، ساموئل سامرز، ۲۰۱۶) ۸- شیوه یادگیری اجتماعی: یکی از راه‌های ایجاد نگرش‌ها در ما، از طریق فرایند یادگیری اجتماعی است. به عبارت دیگر، بسیاری از دیدگاه‌های ما در موقعیت‌هایی کسب می‌شوند که در آن‌ها ما با دیگران در تعامل هستیم یا صرفا رفتار آن‌ها را مشاهده می‌کنیم. (رابرت بارون، دان بیرن، نایلا برنسکامب، ۲۰۰۷)

۴-۲- عوامل جامعه‌شناختی تاب‌آوری ملی

به هر حال باید دانست که ساده‌انگارانه خواهد بود اگر تاب‌آوری را به عنوان یک توانایی فطری و زیستی تلقی کنیم. تاب‌آوری بیشتر یک سازه شناختی است که قابل آموزش و مداخله در جهت ارتقاست. (اسکندری، حسین؛ لطفی، علی؛ معتمدی، عبدالله؛ دلاور، علی؛ دهقانی پوده، حسین، ۱۳۹۵) در واقع هر فرد با توانی برای رشد و پرورش تاب‌آوری به دنیا می‌آید، اما این میزان تحت تأثیر آموزش‌های محیطی قابل ارتقا خواهد بود. تاب‌آوری اجتماعی، هم توانایی جامعه شامل توانایی جهت توسعه راه‌حل‌های گوناگون برای مسائل پیچیده، توانایی درگیر کردن شبکه‌های مفید و هم درک جامعه از توانایی‌اش جهت تغییر مثبت مؤثر را در بر می‌گیرد. جوامعی که به طور جمعی معتقدند، آن‌ها می‌توانند جامعه را بازسازی کرده و خودشان را در امان نگه دارند و بهتر با موانع محیطی برخورد می‌کنند. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ , ۱۳۹۷)

از جمله موارد مهم جامعه‌شناختی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- انسجام ملی: بر اساس تحلیل نظریه دورکهایم تأکید می‌کند که رمز بقای جامعه، انسجام آن جامعه است. به باور او، برای آنکه جامعه بتواند به هستی خود ادامه دهد و بتواند از خود در برابر دشمنان دفاع کند، باید اولا بین نهاد‌های آن هماهنگی زیادی وجود داشته باشد و ثانیا بر سر موضوعات مهم اتفاق نظر زیادی بین اکثریت اعضای آن جامعه وجود داشته باشد. از نظر او، وجود تضاد‌های شدید در جامعه از انسجام عمومی می‌کاهد و در نتیجه، مقاومت مردم جامعه را در برابر دشمنان تقلیل می‌دهد. (الیاسی، محمدحسین، ۱۳۸۷)

راه‌حل‌های افزایش یا حفظ انسجام یک جامعه عبارتست از: ۱- مقابله با گروه‌ها و دسته‌جات واگرا و جدایی‌طلب ۲- برجسته‌سازی دشمن مشترک ۳- اهداف و منافع مشترک ۴- فعالیت مشترک ۵- نشاط مشترک ۶- عامل مذهب ۷- افزایش آگاهی عمومی (الیاسی، محمدحسین، ۱۳۸۷)

۲- حمایت اجتماعی:حمایت اجتماعی به عنوان سپری در مقابل تهدید‌های زندگی در دنیای پیچیده امروزی عمل می‌کند. نه تنها حمایت اجتماعی طی دوره‌های فشار روانی بسیار یاری‌کننده است، بلکه در موارد آرامش نسبی نیز مفید است. حمایت اجتماعی به ما امنیت و اعتماد به نفس می‌دهد تا رویکرد‌های دیگر را بسنجیم و مهارت‌های مقابله را کسب کنیم و در موقعیت بهتری برای برخورد با محرومیت‌ها و خطرات قرار گیریم. (الیاسی، محمدحسین، ۱۳۸۷)

۳- استحکام سیستم: مفهوم قابلیت اطمینان را در خود دارد و به توانایی جذب و تاب آوردن در مقابل آشفتگی‌ها و بحران‌ها اشاره دارد. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ , ۱۳۹۷)

۴- فراوانی سیستم:داشتن ظرفیت اضافی و سیستم‌های پشتیبانی است که در صورت بروز آشفتگی‌ها، امکان حفظ کارکرد‌های محوری را می‌دهد. فراوانی «زیرساخت‌های حیاتی» و «تنوع راه‌حل‌ها و راهبردها» نمونه‌ای از این ظرفیت‌هاست. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ , ۱۳۹۷)

۵- با تدبیر بودن سیستم:به معنی توان سازگاری با بحران، انعطاف در پاسخ‌دهی و در صورت امکان تبدیل پیامد‌های منفی به پیامد‌های مثبت است. «ظرفیت خودسازماندهی» و خلاقیت و نوآوری نمونه‌ای از ویژگی‌های با تدبیر بودن است. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ , ۱۳۹۷)

۶- واکنش: توانایی بسیج کردن سریع نیرو‌ها در برابر بحران، واکنش نامیده می‌شود. مشارکت فراگیر، مصداق بارز این مؤلفه است. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ , ۱۳۹۷)

۷- بازیابی: توانایی برگرداندن سیستم به کارکرد طبیعی خود پس از یک بحران یا حادثه را بازیابی می‌گویند. از جمله توانایی سیستم برای تاب‌آوری، انطباق‌پذیری و نیز تکامل تدریجی برای تعامل با محیط جدید با تغییر یافته است. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ , ۱۳۹۷)

۸- نوآوری اجتماعی: یکی از مهم‌ترین دستاورد‌های نوآوری اجتماعی آن است که به مردم کمک می‌کند تا فرایند سازگاری یا تحول سیستم‌های اجتماعی را درک کنند. به عنوان نمونه نظام کارآفرینی نقش‌های متفاوتی را در نقاط مختلف چرخه نوآوری بازی می‌کند، با این حال تمام این نقش‌ها، به دنبال یافتن فرصت‌ها برای سیستم اجتماعی هستند. فرصت‌ها معمولا در شرایطی مانند تغییرات سیاسی، بحران‌های اقتصادی، تحولات و جابه‌جایی فرهنگی ایجاد می‌شوند. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ , ۱۳۹۷)

۹- حکمرانی خوب:حکمرانی خوب، در اتخاذ سیاست‌های پیش‌بینی شده، آشکار و صریح دولت (که نشان دهنده شفافیت فعالیت‌های دولت است)؛ بوروکراسی شفاف؛ پاسخگویی دستگاه‌های اجرایی در قبال فعالیت‌های خود، مشارکت فعال مردم در امور اجتماعی و سیاسی و نیز برابری همه افراد در برابر قانون، تبلور می‌یابد. به طور کلی می‌توان گفت که حکمرانی خوب، تمرین مدیریت (سیاسی، اقتصادی، اجرایی و…) منابع یک کشور برای رسیدن به اهداف تعیین شده است. این تمرین در برگیرنده راهکار‌ها و نهاد‌هایی است که افراد و گروه‌های اجتماعی از طریق آن، توانایی دنبال کردن علایق و حقوق قانونی خود را با توجه به محدودیت‌ها داشته باشند. (طاهرپور، جواد، ۱۳۹۷)

۱۰- توسعه اجتماعی: توسعه اجتماعی یکی از ابعاد اصلی پروسه توسعه و بیانگر سیستم اجتماعی در راستای دستیابی به عدالت اجتماعی، ایجاد یکپارچگی و انسجام اجتماعی، افزایش کیفیت زندگی و ارتقاء کیفیت انسان‌ها است. توسعه اجتماعی بر دو شاخص «سلامت» و «تحصیلات» تأکید ویژه دارد. جامعه‌ای که از سلامت و تحصیلات برخوردار است به راحتی در مواجهه با شوک‌ها عکس‌العمل نشان می‌دهد. در واقع سرمایه انسانی کارآمد قدرت انعطاف‌پذیری که از ارکان تاب‌آوری است را به ارمغان می‌آورد. (طاهرپور، جواد، ۱۳۹۷)

۱۱- نگرش افکار عمومی: هر نوع بیان نظر در مورد یک شیء یا یک فرد یا یک رویداد که در آن قضاوت و ارزیابی نهفته باشد (مستقل از مثبت یا منفی بودن آن) نگرش نامیده می‌شود. (رابرت بارون، دان بیرن، نایلا برنسکامب، ۲۰۰۷) در واقع نگرش، ادراک، اسناد مردم بیانگر اهمیت ایجاد تصویر در بازاریابی سیاسی حاکمیت است که باعث افزایش تاب‌آوری می‌گردد؛ و موارد دیگری از جمله: اعتماد عمومی به دولت، رهبری، دلبستگی ملی و رضایت ملی، ثبات اقتصاد کلان، کارآیی بازار خرد، کارآیی جمعی و مشارکت جمعی که هرکدام نقش تعیین‌کننده در تاب‌آوری ملی ایفا می‌کند. (سام آرام، عزت الله؛ منصوری، سمانه، ۱۳۹۶)

شاخص‌های تاب‌آوری در بحران کرونا

با گذشت زمان و درگیری ۱۷۰ کشور با ویروسی به نام کرونا موجب شده است که هزینه‌های بسیار زیادی از جنس اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، روانی و… بر جوامع مختلف وارد شود. حال با توجه به شاخص تاب‌آوری، سوال اصلی این است که یک دولت و جامعه تاب‌آور چه ویژگی‌هایی در برابر این ویروس می‌تواند داشته باشد؟

از بعد روانشناختی یک کشور اعم از دولت و مردم که با ویروس کرونا مواجه شدند، هنگامی پشتیبانی می‌شوند که یک شناخت اجتماعی در آن‌ها شکل بگیرد و نگرش‌ها و باور‌های آن‌ها را به سمت مقاوم‌ورزی در برابر مشکل به صورت جمعی سوق دهد و با یادگیری اجتماعی آن‌ها را به سمت تعهد و کنترل بر زندگی سوق دهد و یک احساس عزت نفس جمعی در افراد برای حل این موضوع پیش آید. در این شناخت و یادگیری اجتماعی یک مجموعه زمینه‌هایی وجود دارد که باعث تقویت تاب‌آوری می‌گردد، عواملی مانند فرهنگ جمع‌گرایی، اعتقاد به دین و خدا و… و در مقابل برخی نگرش‌ها و باور‌ها مانند مقدم دانستن خود بر دیگران و فرهنگ فردگرایی موجب وحشی‌گری در رفتار عمومی می‌شود مانند هجوم به فروشگاه‌ها و کاهش دستمال کاغذی و ماسک و …؛ که تاب‌آوری عمومی را کاهش می‌دهد.

عوامل روانشناختی همچنین در مورد تصویر نهاد‌های دولتی و ایجاد نگرش نسبت به آن‌ها در بین افکار عمومی موثر است. تصویر نهاد‌های دولتی خود یک عامل جامعه‌شناختی است چراکه اگر افکار عمومی نسبت به یک دولت دیدگاه مثبتی داشته باشند و نهاد‌های بهداشتی را موثر بدانند باعث افزایش تاب‌آوری شده و به تبع آن اعتماد عمومی افزایش می‌یابد و همین عامل نیز به خودی خود اقتدار و انسجام یک دولت در تصمیم‌گیری‌ها را افزایش و به تقویت انسجام ملی می‌انجامد. نکته بعد اعتماد دولت بر استحکام سیستم و فراوانی زیرساخت‌هاست که در قبل و حین یک بحران با نوآوری و به دور از بوروکراسی این ظرفیت‌ها را فعال کرده تا امکان فعالیت‌های جهادی برای مقابله با بحران کرونا را افزایش دهد.

حکمرانی خوب، شفافیت، کارآمدی و ثبات اقتصاد کلان و خرد و کسب و کار‌های کوچک و کم بودن شکاف اجتماعی عوامل دیگری هستند که بر تاب‌آوری ملی موثر است و کشور‌های دارای ضعف در این نهاد‌ها و اقدامات موجب کاهش تاب‌آوری آن‌ها در زمان بحران کرونا می‌شود و دولت‌ها باید به تقویت این موضع بپردازند چرا که چگونگی حکمرانی با تمامی ابعاد خود بر عوامل روانشناختی موثر بوده و ضعف در این‌ها می‌تواند با وجود قوت در عوامل روانشناختی و فعالیت‌های مردمی می‌تواند موجب کاهش میزان اثرگذاری در همان نقاط قوت شود و تاب‌آوری عمومی را کاهش دهد.

جمع‌بندی

در بحران کرونا مهم این است که عوامل روانشناختی و جامعه‌شناختی به صورت سیستماتیک دیده شوند به عبارت دیگر باید همان میزان که ابعاد روانشناختی در رسانه‌ها تقویت می‌شود باید عملکرد و ایجاد ادراک (تصویر) مثبت از عملکرد هم افزایش یابد و به ابعاد جامعه‌شناختی توجه شود چرا که هم اصالت فرد و هم اصالت جامعه وجود دارد و هر دو به یکدیگر اثرگذار هستند و باید حاکمیت مراقب این امر باشد که سرمایه‌های روانشناختی (جنبش‌های مردمی، فعالیت‌های داوطلبانه، سرمایه‌های انسانی، …) را غنیمت بشمارد و بر روی آن‌ها سرمایه‌گذاری کند و از سوی دیگر به صورت سیستماتیک برای توسعه اجتماعی، عدالت اجتماعی، شکاف طبقاتی، ثبات اقتصاد کلان، اقتصاد خرد، یک حکمرانی خوب در سطح جامعه و… برنامه‌ریزی کند. اما میزان تاثیر و تاثر این دو عامل بر یکدیگر در تاب‌آوری نیازمند پژوهش مفصل‌تری است تا رابطه سیستماتیک و اثرگذاری این عوامل را بر یکدیگر بیابیم.

منابع:

۱- Klein RJT, N. R. (۱۹۹۹). Assessment of coastal vulnerability to climate change. Ambi, pp. ۱۸۲-۱۸۷.

۲- Klein RJT, Nicholls RJ. (۱۹۹۹). Assessment of coastal vulnerability to climate change. Ambio, ۱۸۲-۱۸۷.

۳- Weichselgartner, J. &. (۲۰۱۵). Geographies of resilience: Challenges and opportunities of a descriptive concept. Progress in Human Geography, ۲۴۹-۲۶۷.

۴- Welsh, m. (۲۰۱۳). Resilience and responsibility: Governing uncertainty in a complex world. The Geographical Journal.

۵- اسکندری، حسین؛ لطفی، علی؛ معتمدی، عبدالله؛ دلاور، علی؛ دهقانی پوده، حسین. (۱۳۹۵). بررسی تحلیلی تاب آوری روانی ملی. علمی-پژوهشی (وزارت علوم) , ۴۵-۶۰.

۶- الیاسی، محمدحسین. (۱۳۸۷). ابعاد روان شناختی و جامعه شناختی آستانه‌ی تحمل مردم. مطالعات راهبردی بسیج، ۲۵-۵۰.

۷- رابرت بارون، دان بیرن، نایلا برنسکامب. (۲۰۰۷). روانشناسی اجتماعی.

۸- ردادی، علی؛ نجفی فراشاه، سید علی محمد؛ آذرفر، امیر؛ (۱۳۹۵). الگو‌سازی روابط ساختاری و پیش نیازی مفاهیم سازنده اقتصاد مقاومتی با استفاده از رویکرد ساختاری- تفسیری (ISM). مطالعات راهبردی بسیج، ۳۱-۵۵.

۹- سام آرام، عزت الله؛ منصوری، سمانه. (۱۳۹۶). تبیین و بررسی مفهوم تاب‌آوری اجتماعی و ارزیابی تحلیلی اندازه گیری آن. برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، ۱-۳۱.

۱۰- طاهرپور، جواد. (۱۳۹۷). تاثیرپذیری بهره‌وری نیروی کار از تاب آوری و آسیب پذیری اقتصادی. علمی-پژوهشی (وزارت علوم) , ۱۹۷-۲۲۷.

۱۱- کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ (۱۳۹۷). الگوی مفهومی نوآوری اجتماعی برای تحقق استحکام ساخت درونی قدرت. مجلس و راهبرد، ۳۹-۶۸.

۱۲- لیوت آرونسون، تیموتی ویلسون، رابین آکرت، ساموئل سامرز. (۲۰۱۶). روانشناسی اجتماعی.

۱۳- مولوی، زینب؛ طهماسبی، رضا؛ دانایی فرد، حسن؛ حمیدی‌زاده، علی؛ (۱۳۹۸). بوروکراسی هراسی و ادراک از تاب‌آوری ملی. مدیریت سازمان‌های دولتی، ۸۳-۹۶.

منبع: مهر