حضانت کودک از منظر قانون

به عبارت دیگر حضانت یعنی مراقبت دلسوزانه و شایسته از طفل توسط کسی که قانونا عهده‌دار این مسئولیت است و هیچ مقام و مرجعی نمی‌تواند بدون عذر موجه پدر و مادر را از حضانت فرزند خویش محروم کند. پدر و مادر نیز نمی‌توانند از تکلیف حضانت خودداری کنند. در همین راستا ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی مقرر می‌دارد: «نگهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است». موضوع حضانت فرزند در دو فرض مطرح و قابل بررسی است:

الف) طلاق زوجین
ب) فوت یکی از والدین

الف) طلاق زوجین: درباره جدایی پدر و مادر حضانت و نگهداری طفل (چه دختر باشد چه پسر) تا هفت‌سالگی با مادر و بعد از آن با پدر است. پس از هفت سالگی طفل، درصورتی‌که درباره حضانت اختلاف حادث شود، دادگاه با رعایت مصلحت طفل در این زمینه تعیین تکلیف می‌کند. از طرف دیگر ماده ۴۵ قانون حمایت خانواده هم رعایت غبطه و مصلحت کودک و نوجوان را در همه تصمیمات دادگاه‌ها و مقامات اجرائی از‌جمله حضانت الزامی می‌داند؛ بنابراین بعد از هفت‌سالگی، اگر مادر دلیل موجهی به دادگاه ارائه دهد مبنی بر اینکه واگذاری حضانت به پدر برخلاف مصلحت طفل است، دادگاه طفل را از حضانت پدر خارج و هر تصمیمی را که مقتضی بداند، اتخاذ می‌کند. به این معنا که ممکن است مادر یا شخص ثالث (شخص واجد صلاحیت دیگری) را برای حضانت طفل تعیین کند. برعکس این امر نیز امکان‌پذیر است؛ یعنی هرچند نگهداری طفل تا هفت‌سالگی با مادر است، ولی اگر این امر برخلاف مصلحت کودک باشد، دادگاه طفل را از حضانت مادر خارج و تصمیم مقتضی اتخاذ می‌کند.

حضانت چه زمانی از والدین گرفته می‌شود:
۱ ـ اعتیاد به الکل، مواد مخدر و قمار
۲ ـ اشتهار (شهرت) به فساد اخلاق و فحشا
۳ ـ ابتلا به بیماری روانی با تشخیص پزشکی قانونی
۴ ـ سوء‌استفاده از طفل یا اجبار او به ورود به مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشا، تکدی‌گری و قاچاق
۵ ـ تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف

همان‌طور که گفتیم دادگاه باید در تمام تصمیم‌های خود مصلحت طفل و نوجوان را رعایت کند. هرچند معیار و شاخص این مصلحت، رعایت تمام موارد از‌جمله امور مادی، جسمی، روحی و معنوی طفل است، ولی باید در نظر داشت بحث تربیتی و آموزشی طفل از اهم امور است که از این منظر نسبت به شاخص‌های مذکور از درجه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ برای مثال ممکن است مادر از نظر مالی فقیر و پدر معتاد باشد. در این فرض مصلحت طفل از باب امور تربیتی و آموزشی اقتضا می‌کند که طفل نزد مادر باشد.

نحوه دریافت حضانت فرزند
آیا در صورت ازدواج مادر، حضانت از او سلب می‌شود؟

برای پاسخ به این سؤال باید به قانون مدنی و قانون حمایت از خانواده مراجعه کرد.

الف) مطابق نص صریح قانون مدنی اگر مادر ازدواج کند، وی صلاحیت نگهداری فرزند را ندارد. این قانون در ماده ۱۱۷۰ مقرر می‌دارد «اگر مادر در مدتی که حضانت طفل با او است، مبتلا به جنون شود یا به دیگری شوهر کند، حق حضانت با پدر خواهد بود».

ب) از طرف دیگر قانون‌گذار در قانون حمایت خانواده رعایت مصلحت طفل را در تمام تمهیدات دادگاه و مقامات اجرائی لازم دانسته است.

رویه قضائی به جمع قوانین مذکور پرداخته است؛ یعنی در فرضی که مادر با شخص شایسته‌ای ازدواج کند و پدر به هر دلیل صلاحیت حضانت فرزند را نداشته باشد (مثل اعتیاد)، دادگاه برای حضانت طفل تصمیم مقتضی اتخاذ می‌کند و ممکن است حضانت طفل به عهده مادر را ابقا کند.

ج) فوت یکی از والدین: به موجب قانون، حضانت فرزندانی که پدرشان فوت شده با مادر است، مگر آنکه دادگاه به تقاضای، ولی قهری یا دادستان، اعطای حضانت به مادر را خلاف مصلحت فرزند تشخیص دهد. با این اوصاف در صورت فوت پدر و ازدواج مجدد مادر، باز هم اولویت حضانت با مادر است.

ملاقات با فرزند:درخصوص ملاقات با فرزندی که تحت حضانت یکی از والدین است باید گفت در صورت جدایی پدر و مادر، هریک از آن‌ها که طفل تحت حضانت او نیست حق ملاقات طفل خود را دارد. تعیین زمان و مکان ملاقات و سایر جزئیات مربوط به آنها، در صورت اختلاف بین پدر و مادر با محکمه است. به‌عنوان مثال دادگاه در حکم مقرر می‌دارد: حضانت طفل با پدر است و مادر حق دارد دو روز در هفته از ساعت ۱۰ صبح پنجشنبه تا ساعت ۲۳ جمعه، با فرزندان خود ملاقات کند.

در پایان لازم به ذکر است که همه دعاوی مربوط به حضانت در دادگاه خانواده رسیدگی می‌شود. برای طرح دعوای حضانت، هریک از والدین که تمایل به طرح دعوا دارد، باید دادخواست خود را به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضائی ارائه بدهند و دادخواست از طریق آن دفتر به یکی از دادگاه‌های خانواده صالح برای رسیدگی ارجاع داده می‌شود.

نسرین مه‌آبادی، وکیل دادگستری

منبع: شرق