پژوهش و تحقیق، سنگ بنای اولیه پیشرفت علمی در هر کشور

به گزارش خبرنگار حوزه دانشگاهی گروه علمی پزشکی اخبار ، هفته پژوهش امسال از ۲۲ آغاز شد و تا ۲۸ آذر ادامه دارد. این هفته به عنوان فرصت مغتنمی برای بررسی دستاورد‌ها و چالش‌های حوزه پژوهش و فناوری در سطح کشور و مقایسه وضعیت فعلی با سالیان گذشته شناخته شده است.

در حال حاضر از نظر کمیت مقالات در رتبه چهاردهم جهان قرار گرفته ایم و این به معنای میزان ارجاع صاحبنظران و محققان به مقاله هاست.

طی چند دهه گذشته شاهد رشد چشمگیر کمی پژوهش های کشور و به تبع آن، ارتقاء بی نظیر رتبه جهانی ایران از لحاظ تعداد مستندات علمیِ منتشر شده بوده ایم. تمرکز هر چه بیشتر سیاست‌گذاران پژوهشی جوامع مختلف به «اثربخشی پژوهش ها» معطوف گشته و دغدغه اصلی آن ها در حال حاضر حصول اطمینان از موثر واقع شدن پژوهش ها بر دستیابی به اهداف توسعه است.

امروزه در جایگاهی قرار گرفته ایم که باید به بحث پژوهش در جهت حل مشکلات جامعه توجه جدی کنیم  و در دانشگاه‌ها باید نیرویی تربیت شود که علاوه بر دانش و پژوهش، توانمندی خلق ثروت هدفمند و مبتنی با نیاز جامعه را هم کسب کند. قانون اساسی از لحاظ اهمیت و اعتبار، در رأس سلسله مراتب قواعد حقوقی و مقررات هر جامعه قرار گرفته است و به مسائل مهمی از جمله مطالعه، پژوهش، نوآوری و خلاقیت توجه دارد.

مطابق اصل سوم قانون جمهوری اسلامی ایران، دولت موظف است تا از همه امکانات خود در جهت افزایش سطح معلومات عمومی مردم و تقویت امر تحقیق و تشویق پژوهشگران استفاده کند. توسعه پژوهش و تحقیق، سنگ بنای اولیه در پیشرفت علمی و آموزشی هر کشور به حساب می‌آید و به همین علت است که می‌توان میان کم و کیف عملکرد پژوهشی و میزان توسعه یافتگی آن در هر جامعه ارتباط مستقیمی برقرار کرد.

در واقع انجام پژوهش و تحقیق به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل در جهت توسعه جهان شناخته شده است و باعث افزایش بهره‌وری در بخش‌های اقتصادی کشور می‌شود. پژوهش یک فرآیندی است که نباید از ورودی ها، خروجی‌ها و پیامد‌های اجرایی آن غافل بمانیم.

پژوهش از سه دیدگاه اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد که اولین اهمیت آن بحث مربوط به مسائل اقتصادی است. طبق گفته کارشناسان به ازای هر واحد پولی سرمایه‌گذاری در پژوهش، معادل ۳۰ واحد سود به دست می‌آید که این امر می‌تواند به اقتصاد کشور‌ها و تولید ناخالص داخلی‌شان کمک قابل توجهی کند.

دوم اینکه پژوهش و نتایج حاصل از آن، نقش بسیار مهمی را در امنیت ملی کشور‌ها ایفا می‌کند؛ چرا که تهیه و استفاده از فناوری‌های هوشمند در دفاع از امنیت و استقلال کشورها، ازطریق تحقیق و توسعه امکان پذیر خواهد بود.

سومین عامل توجه به بحث پژوهش مربوط به امور فرهنگی است که کانون‌های تحقیقاتی و پژوهشی یکی از خاستگاه های فرهنگی بالنده و متعالی به حساب می‌آیند.

نقش پژوهش در تصمیم گیری‌های کلان

پژوهش در تصمیم گیری کلان جامعه نقش‌های زیای دارد که از این موارد می‌توان به جلوگیری از دوباره کاری‌ها و صرفه جویی در بودجه، به حداقل رساندن ریسک تصمیم گیری و اجرا در عرصه سیاست گذاری کلان، توانمند سازی جهت مقابله اصولی و حل ریشه‌ای بحران‌ها به جای پناه بردن به راه حل‌های موقتی و مقطعی، کمک به تولید محصولات با کیفیت و ارزان تر، کمک به رشد و توسعه اجتماعی و اقتصادی کشورها، کمک به تحقق جامعه سالم‌تر و توانمند تر، جلوگیری از تخریب منابع و محیط زیست و حفظ سرمایه ملی و ... اشاره کرد.

 نقص و عقب ماندگی زیادی در حوزه علم و فناوری داریم

غلامحسین رحیمی شعرباف، معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم تحقیقات و فناوری  اظهار کرد: هفته پژوهش مهمترین مناسبتی است که می‌توان به وسیله آن از پژوهشگران تقدیر کرد و نتایج برنامه‌هایی که در طول سال انجام شده را عرضه کرد.

رحیمی افزود: در این دو دهه در بخش علم و فناوری در کشور وقایع متعددی داشته ایم و جریان پیوست در سطح ملی شکل گرفته است. از سال ۷۲ سال جوانه زنی علم و فناوری در کشور بود و حرکت شتاب دهنده‌ای در این سال‌ها داشتیم. از همین سال‌ها رشد چاپ مقالات در مجلات بین المللی شروع شد، ولی به کیفیت توجهی نمی‌شد.

او ادامه داد: به تدریج با بالاترین نرخ رشد کمی مقاله در بستر‌های بین المللی مواجه شدیم. در چند سال اخیر رتبه ما از نظر چاپ مقالات ۱۵ و ۱۶ است. در ۴ و ۵ سال اخیر اهتمام به رشد کیفی مقالات زیاد شد، به طوریکه مقالات ما جزو پر استناد‌ترین مقالات تولیدی شده است. امیدواریم در سال ۲۰۲۰ به رتبه ۱۴ تولید مقالات از نظر کمی و کیفی دست پیدا می‌کنیم.

معاون پژوهش و فناوری بیان کرد: در گذشته عقب ماندگی‌های بسیار شدیدی داشتیم و مدت زمان مدیدی در حوزه علم فقط در جا زدیم در حالی که جهان در حال پیشرفت بود. نقص و عقب ماندگی زیادی در حوزه علم و فناوری داریم که باید آن‌ها را رفع کنیم.

معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم با بیان اینکه علوم انسانی نقش مهمی در توسعه علمی کشور دارد، گفت: امیدواریم نقش پذیری و اثر بخشی بالا در حوزه تولید علم که فعلا مترادف تولید مقاله در نظر گرفته می‌شود در رشته‌های علوم انسانی و اسلامی مورد نظر و توجه جدی قرار بگیرد.

رحیمی گفت: دانشجویانی که تحقیقات جدی در دوره تحصیل دارند، دانشجوی تحصیلات تکمیلی هستند. حدود  ۶۰۰ هزار دانشجوی کارشناسی ارشد و ۱۵۰ هزار دانشجوی دکتری داریم که در نیمی از دوره های تحصیل خودشان به پژوهش اشتغال دارند. برنامه جذب گسترده دانشجویان دکتری و ارشد در دستور کار ماست تا آنها را در مراکز پژوهشی جذب کنیم. پژوهشگران غیر دانشجو نیز در دانشگاه ها و پژوهشگاه های کشور مشغول به کار می شوند.

او افزود: بودجه پژوهش از نظر درآمد ناخالص داخلی ۴۵ صدم درصد بوده که در برنامه توسعه کشور یک و نیم درصد بوده است که متاسفانه این امر محقق نشده است. روند رو به گسترش اعتبارات به پژوهش در کشور مشهود است. در بودجه پژوهش رشد داشته ایم ولی مبالغ قابل توجهی نیست. به عنوان مثال ۴۰ درصد بودجه تحقیقات دستگاه های اجرایی باید از طریق دانشگاه ها تامین شود. بودجه کل آموزش عالی کشور در سال ۱۴۰۰ مبلغ ۲۴ هزار میلیارد تومان است. این مبلغ را اگر با بودجه فقط یک دانشگاه خارجی مقایسه کنید، متوجه ضعف آن می شوید.

رحیمی با بیان اینکه بودجه پژوهشگاه های ما ۳۶ درصد رشد کرده است، گفت: رشد بودجه عمومی کشور ۴۳ درصد و رشد بودجه دانشگاه ها نیز در همین حدود است. 

معاون وزیر علوم گفت: یک مرکز آموزش عالی قرآنی در وزارت علوم داریم که خیلی فعال نیست، امیدواریم بتوانیم پژوهش های قرآنی را تقویت کنیم.

بودجه پارک های علم و فناوری پایین تر از دانشگاه ها

او ادامه داد: پارک ها یکی از مهمترین زیست بوم های علم و فناوری کشور هستند، باید به این بخش ها هم توجه کرد تا رشد پیدا کنند. بودجه پارک های علم و فناوری حتی ۱۰ درصد از بودجه دانشگاه ها هم پایین تر است.

رحیمی تصریح کرد: البته پارک های علم و فناوری نباید همیشه به فکر حمایت مالی باشند اما باید زیر ساخت ها هم در آنها پیشرفت کند. از رشد بودجه پژوهش و فناوری به هیچ وجه راضی نیستیم ولی سعی می کنیم با بودجه تخصیص یافته به اقدامات خود عمل کنیم.

او گفت: ارتباطی معنادار است که از نظر علمی و فنی مفید باشد. رتبه کمی و کیفی کشور از نظر مقالات علمی و میزان استنادات در جهان ۱۵ شده است، درحالیکه در چند سال گذشته در رتبه ۳۰ بودیم.

معاون پژوهش و فناوری تصریح کرد: یکی از مهم ترین مشکلات موجود در حوزه مقالات پژوهشی عدم ارتباط پژوهشگران این حوزه با بخش های بین المللی است چرا که مشکلات اقتصادی و تحریم ها باعث بروز چنین اتفاق وحشتناکی شده اند، در واقع اگر تحریم ها نبود در زمینه تبادلات علمی در جایگاه بالایی قرار گرفته بودیم. باید دانست که پژوهشگران ما در سطح بین المللی از توانایی کافی برخوردارند ولی ارتباط ما با عرصه های جهانی کم شده که ناشی از تحریم است و متخصصان مدعی هستند که جامعه علمی همیشه باید با کشورهای مختلف تعامل داشته باشد.

توانایی‌های علمی از ارکان ضروری توسعه اجتماعی و اقتصادی ملت‌ها هستند

امروزه توانایی‌های علمی به خصوص در صورتی که منجر به فناوری و ابداع محصول شوند از ارکان ضروری توسعه اجتماعی و اقتصادی ملت‌ها شناخته شده اند که یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سنجش این توانایی تعداد مقالات پژوهشی است که توسط دانشمندان و پژوهشگران یک کشور در سطح بین المللی منتشر می‌شود.

اطلاعات لازم برای این شاخص از طریق پایگاه اطلاع رسانی "وب علوم" ارائه می‌شود که بر اساس آن کشور‌های عضو سازمان کنفرانس اسلامی در مجموع ۲۵۹۹۶۳ مقاله‌ی پژوهشی را از مجموع ۱۰/۲۵ میلیون مقاله (در سطح جهانی) در نشریات بین المللی منتشر کرده اند.

این مطالعه حاکی از آن است که باوجود اینکه کشور‌های اسلامی حدود یک چهارم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند و حدود ۷۰ درصد منابع نفت و گاز و یک چهارم منابع طبیعی دیگر را دارا هستند، تنها ۲/۵ درصد مقالات را نسبت به کل جهان منتشر کرده اند. نتایج نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران از نظر میزان سواد، تولید ناخالص ملی و مساحت ارضی در جایگاه بالایی قرار دارد و از نظر میزان مقاله‌های علمی بین المللی در ۱۰ سال اخیر در جایگاه سوم و در سه سال اخیر در جایگاه دوم قرار گرفته است.

دانشگاه‌های کشور ما باید رقابت خود را با دانشگاه‌های اسلامی دیگر مانند ترکیه، کویت، مصر، عربستان سعودی، لبنان، امارات متحده عربی، مالزی و ازبکستان ادامه دهند و مسئولان کشوری هم لازم است تا سهم بودجه‌ی تحقیقاتی را تا ۳ درصد ارتقا دهند تا بتوان در پیشبرد علم با سایر کشور‌ها رقابت کرد و در آینده نزدیک به مقام اول علمی و اقتصادی در منطقه خاورمیانه برسیم.