انوار اندیشه های انسانی شیخ اشراق در جهان اسلام

به گزارش خبرنگار گروه استان‌های اخبار از زنجان ، هشتم مردادماه به تائید مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، روز بزرگداشت سهروردی است. روز ولادت شیخ شهاب الدین یحیی بن حبش بن امیرک سهرودی ملقب به شیخ اشراق، شیخ شهید و شیخ مقتول.

استان زنجان یکی از مراکز تاریخی و فرهنگی کشور محسوب می‌شود و از استان‌های نام آشنا در حوزه اندیشه است سهرورد زنجان نیز مهد پرورش اندیشه ورزانی، چون شیخ شهاب الدین سهروردی است.

حدود ۹۰۰ سال پیش، روستای سهرود شهرستان خدابنده زنجان، شاهد ولادت فرزندی بود که توانست فیلسوف نامدار ایرانی لقب گیرد حالا پس از گذشت سال‌ها، تولد این فیلسوف روز زنجان نامگذاری شده است.

در سال تولد شهاب الدین سهروردی میان شرح حال نگاران اختلاف نظر است.

باید تاریخ تولد شیخ شهاب الدین سهروردی را حدود سال‌های ۵۴۵ هجری قمری (۱۱۵۰ میلادی) تا ۵۵۰ هجری قمری (۱۱۵۵ میلادی) دانست، اما بیشتر پژوهشگران معاصر از جمله سید حسین نصر و هانری کربن، شاید با اندکی تسامح سال ۵۴۹ هجری قمری (۱۱۵۴ میلادی) را سال تولد او دانسته اند.

شهاب‌الدین سهروردی که ازهمان دوران کودکی آموزش‌های خود را در دوره‌های قرائت وحفظ قرآن در روستای محل ولادتش سهرورد (قره قوش) آغازکرد درسال‌های نوجوانی وجوانی تحصیلات ابتدایی ومقدماتی خود را که شامل حکمت، منطق واصول فقه بود را درمراغه ونزد استاد فخررازی گذراند.

شیخ شهاب الدین سهروردی برای تکمیل تحصیلات خود در حدود سال ۵۷۴ مراغه را به سوی اصفهان ترک کرد. او در محضر درس "ظهیرالدین فارسی"، کتاب "البصائر النصیریه" تألیف عمر بن سهلان ساوی را که یکی از بهترین گزیده‌های منطق شفا است، فراگرفت.

در همین شهر بود که سهروردی با افکار و آرای "شیخ‌‏الرئیس ابوعلی‌‏سینا" آشنا شد. شیخ اشراق در اصفهان بسیار بیشتر از قبل شیفته و مجذوب حکمت مشرقی ابن سینا شد و گفته شده است که ترجمه فارسی رساله الطیر ابن سینا و تألیف رساله‌های بستان القلوب و قصه الغربه الغربیه را در مدت اقامت در اصفهان به نگارش درآورده است.

دور دوم زندگی سهروردی پس از اقامت دو یا سه ساله در اصفهان پیش از سال ۵۷۹ هجری قمری، با سفر‌های او آغاز شد. او سفر را بسیار دوست داشت و در همین سفر‌ها بود که با بسیاری از عالمان و حکیمان دیدار کرد و از آنان دانش و حکمت آموخت. مدتی با جماعت صوفیه حشر و نشر داشت و به ریاضت و مجاهدت با نفس مشغول شد.

شیخ شهاب الدین که چرایی و تفکر در امور اصلی‌ترین دغدغه اش شده بود در ادامه برای کسب علم راهی شامات شد و با قبول پیشنهاد ملک ظاهر پسر صلاح الدین ایوبی درشامات ماندگارشد.

از آن رو، سهروردی درس و بحث خود را در مدرسه حلاویه آغاز کرد. در همین مدرسه بود که شاگرد وفادارش شمس الدین شهرزوری به او پیوست.

توجه سهرودی به مسائل پیرامون وبررسی ابعاد مختلف موضوعات موجب شد درهمان زمان و در شهرحلب حکمه الشراق را به پایان رساند.

تلاش‌های شبانه روزی شیخ اشراق و مباحث فلسفی وبر زبان آوردن اعتقادات باطنی بدون هیچ تغییری دشمنان سهروردی را هر روز زیادترمی کرد.

متهم کردن سهرودی به الحاد منجر شد، بالاخره شیخ جوان اسیر توطئه‌ها شده و توسط صلاح الدین ایوبی وپسرش ملک ظاهر که دربین مسلمانان بسیار قابل اعتماد بودند زندانی شود،  حبسی که در نهایت آزادی دربرنداشت و منجربه مرگ سهروردی درسن ۳۸ سالگی شد.

 

شیخ از آغاز جوانی، هم اهل تفکر فلسفی بوده و هم قدمی راسخ در سیر و سلوک داشته است. در رساله در حال طفولیت، از سلوک معنوی خود و انوار و علومی که دریافته و از هدایت و انفاس قدسی مرشدش سخن می گوید.

او اهل عبادت و اعتکاف و تأمّلات بسیار و ریاضات شاق بوده است. قریب پنجاه عنوان اثر به سهروردی نسبت داده شده است.

شاهکار فلسفی او کتاب عظیم حکمةالاشراق است. این کتاب دربردارنده آراء فلسفی و مواجید شهودی وی و متن مرجع در حکمت ذوقی اشراقی است.

این کتاب، هم حاوی بعد عقلی و بحثی و هم حاوی جنبه ذوقی و شهودی سهروردی است و به گفته او، مشتمل بر اسراری است که به دنبال سیر و سلوک و ریاضت و تجرّد و خلوت یافته است.

او می گوید: این کتاب را روحالقدس ناگهان به او القا کرده و فهم آن نیز منوط به القای نوری از روحالقدس است و بدون مراجعه به خلیفة الله، که دارای علم کتاب است، نمیتوان این کتاب را فهمید. پیش از شروع به این کتاب، باید چهل روز ریاضت کشید و ترک حیوانی نمود و از طعام کاست و در خلوت به تأمّل پرداخت.

کتاب مشتمل بر منطق و نقد آراء مشّائیان، نورشناسی، فرشتهشناسی، طبیعتشناسی، علم النفس و فرجامشناسی اشراقی است.

اساسی‌‏ترین پژوهش‌ها درباره آثار "سهروردی" را "برکلمان", پروفسور "لویی ماسینیون"، "هانری کربن" و "سید حسین نصر" انجام داده‌‏اند.

مهمترین شرح‌‏هایی که بر آثار "سهروردی" نوشته شده است، هر دو بر "حکمت الاشراق" اوست که اولی را شاگرد او، "شمس الدین شهرزوری" و دومی را "قطب‌‏الدین شیرازی" با تحشیه "صدرالدین شیرازی" نوشته‌‏اند.

شهاب‌الدین سهروردی بنیانگذار مکتب اشراق و فیلسوفی خردورز میان فلسفه مشائی متقدم ابن‌سینا و فلسفه مشائی متأخر ابن‌رشد محسوب می شود.

این متفکر خلاق به دلیل ماهیت چندگانه آثارش، توانست افراد زیادی را تحت تاثیر اندیشه های خود قرار دهد.

غلامحسین ابراهیمی دینانی (زاده ۵ دی ماه سال ۱۳۱۳) فیلسوف ایرانی است. عمده شهرت وی به علت پژوهش در حکمت اشراق و سهروردی و احیای آن در سال‌های اخیر است. وی با بررسی تمامی آثار و نوشته‌های شیخ شهاب‌الدین سهروردی تاکنون چندین کتاب مهم در رابطه با فلسفه و افکار این فیلسوف ایرانی نگاشته‌است.

دینانی سهروردی را با استناد به گفته خود او «احیاگرکننده حکمت» می‌داند. حکمت اشراقی در این توصیف همان خمیره ازلی است که مراتب آن ذیل نور بیان شده است. در حقیقت، سخن استاد ابراهیمی دینانی ناظر به نقش بسیار مهم سهروردی در تاریخ فلسفه است و در این نقش، او به خوبی توانسته به ابعاد مختلف معنای حکمت بپردازد و از این روست که می‌توان او را تنها فیلسوف دانست؛ فیلسوفی که در نوع تفکر خود توانسته به ساحت منطق و تصوف نیز توجه کند.

استاد ابراهیمی دینانی، سهروردی را فیلسوف نور می‌داند و اینکه فلسفه او بر این اساس استوار بوده است. سهروردی در این منظر جامع تعلیمات ابن سینا و فارابی است و در سنت تفکر آن‌ها می‌اندیشد. او برای نیل به این کمال در سنت فلسفی خویش به میزان درست از نادرست نایل شده است.

استاد دینانی مقالات بسیار زیادی درباره سهروردی نوشته است درمجموع این نوشته‌ها سهروردی، فیلسوف دانسته شده  و بیش از همه به نقد و بررسی اندیشه‌های فلسفی او توجه می‌شود.

در این بررسی‌ها آنچه بیش از همه مورد نظر واقع می‌شود، این است که سهروردی اگرچه شارح و مفسر سنت فکری مشائیان مسلمان و در رأس آن‌ها ابن سیناست، اما او را خالی از ابداع فلسفی ندانسته و معتقد است که برای تأسیس حکمت اشراقی خود نیاز به ابداع فلسفی داشته است؛ بنابراین در این نوشته، سهروردی نه تنها فیلسوف بلکه «فیلسوف مؤسس» دانسته شده و در این تأسیس، بسیاری از مسائل فلسفی نقد و بررسی شده است.

کاوندی استاد دانشگاه در باره سهروردی به خبرنگار گروه استان‌های اخبار از زنجان ،می‌گوید: سهروردی از جمله فیلسوفان و عارفان برجسته ایران است که در جهان اسلام تأثیر گذاشته بود وعلی رغم اینکه در جوانی به شهادت رسید، اما تقریبا آثار او باقی مانده و در طول تاریخ شرح‌های مهمی بر آن‌ها نوشته شد. آثار سهروردی بر ملاصدرا که بزرگترین فیلسوف چهارصد ساله اخیر ایران است تأثیر بزرگی داشته و در طرح حکمت متعالیه نقش مهمی داشته است.

او افزود: سبک زندگی سهروردی و نظام فکری ایشان متفاوت با نظام فکری و فلسفه‌ای حاکم بر زمان خودش بود.

کاوندی ادامه داد: سهروردی را در زمان حیات متهم به بیان سخنانی خلاف اصول دین کردند افکار و اندیشه‌های سهروردی که خلاف نظام فلسفی حاکم که بیشتر تا ثیر گرفته از اندیشه‌های ارسطو بود سبب شد که این شخصیت بزرگ مخالفان زیادی داشته باشد و ایشان در ۳۸ سالگی شهید راه علم و عقیده شد.

او با بیان اینکه در نظام فکری –علمی و فلسفی دارای سه نظام مهم و مبنادار هستیم می‌گوید: فلاسفه مشاء که به لحاظ فکری پیرو و ادامه دهنده سنت فلسفی ارسطو هستند و روش عقلی محض را پی می‌گیرند و برهان را بهترین روش در کشف حقیقت می‌دانند.

او می گوید: سنت دوم که در طول تاریخ فلسفه اسلامی شکل گرفته است، سنت اشراقی نام دارد. جریان اشراق که در قرن ششم با سهروردی در عالم اسلام پدید می‌آید یک نوع واکنش به جریان مشایی است.

این استاد دانشگاه ادامه می دهد: اما جریان سوم جریان صدرایی است که ملاصدرا و شاگردان او از قرن دهم و یازدهم به بعد ایجاد کردند.

به گفته این استاد دانشگاه اگر ملاصدرا و افکار و اندیشه هایش جایگاه  بزرگی دارد  بدلیل تاثیر اندیشه های ابن سینا و شیخ اشراق بر تفکر ملاصدرا است.

کاوندی می‌گوید: در نتیجه تعبیرات مشائی ابن سینا با اندیشه‌های اشراقی سهروردی وتلفیق و ترکیب آن‌ها جامعیت اندیشه‌های ملاصدرا شکل گرفت بطوریکه یکی از مباحث مهم فلسفه ملاصدرا اثبات عالم مثال است در حالیکه مبنای عالم مثال از سهروردی است و شیخ اشراق با طرح ادله عقلی و با استناد به مکاشفات شهودی خود، کوشیده است وجود این عالم را اثبات کند. وبعد از او نیز ملاصدرا با تکیه بر تفکر و نظام هستی شناسی خود سه عالم را معرفی کرد.

این استاد دانشگاه سهروردی را مایه فخر استان زنجان می‌داند و می‌گوید: ریشه‌های بسیاری از افکار فیلسوف بزرگی همچون ملاصدرا برگرفته از سهروردیست.

خسروی استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان  در گفتگو با خبرنگار گروه استان‌های اخبار از زنجان ،می گوید: شیخ اشراق از تاثیر گذارترین فیلسوفان و حکمای ایرانی بود که به اکثر زمینه های فکری زمانش از جمله فقه و حدیث ،اصول،شع،حکمت آگاه و در آن ها صاحب نظر بود.

خسروی می افزاید :حکمت و فلسفه سهروردی مبتنی بر اصالت نور و اشراق است اشراق یعنی نور معنا و نه نور حسی و فیزیکی. سهروردی عوالم را بر اساس نور و ظلمت تبیین می‌کند.

او ادامه می دهد :به باور سهروردی، حقیقت انسان، بسیط و سراسر نور و حضور است. حال اگر انسان چنین است، به طریق اولی، علل پیدایش او (خداوند و سایر موجودات در عوالم نوری) نیز باید سراسر نور و حضور باشند. تمایز انسان از آن‌ها در شدت و ضعف نوری است.

خسروی می گوید:این فیلسوف برجسته که به گواه علمای فلسفه از جمله تاثیرگذارترین فلاسفه جهان محسوب می‌شود و امروز آراء و نظرات فلسفی اش در دانشگاه‌های معتبر جهان تدریس می‌شود.

به گفته این استاد دانشگاه چرایی و تفکر در امور اصلی‌ترین دغدغه شیخ اشراق بود از آن رو سفرهای زیادی را انجام داد سهروردی  پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی خود در سهرورد، مراغه و اصفهان برای ادامه کسب علم راهی شامات شد، لیکن در آنجا به سبب توجه به مسائل پیرامون و بررسی ابعاد مختلف موضوعات و همچنین صراحت در فاش کردن مسائل سیر و سلوک و بیان بی‌پرده افکار خود دچار مشکل شد.

خسروی می گوید: فقها سخنان سهروردی را خلاف اصول دین عنوان کرده و به او اتهام ارتداد زدند و سرانجام این فیلسوف بزرگ در حالی که تنها ۳۸ سال داشت درسال ۵۸۷ هـجری به جرم معاندت با شرایع دینی و اتهام ارتداد به قتل رسید. 

رحیمی عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور در گفتگو با خبرنگار گروه استان‌های اخبار از زنجان ، با اشاره به اینکه در حوزه اندیشه‌های سهروردی کار‌های خوبی از سوی اندیشمندان انجام شده است گفت: متاسفانه این آثار در حال حاضر در دنیای امروزه مورد توجه نیستند.

او افزود:معماری سنتی ما برگرفته از اندیشه‌های فیلسوفان بزرگی نظیر سهروردی است در حالیکه امروزه این نوع معماری از سوی بیشتر هنرمندان و معماران ما به باد فراموشی سپرده شده است.

رحیمی ادامه داد: اندیشه‌ی سهروردی بر پایه‌ی نور و ظلمت و بازگشت نهایی موجودات به نور مطلق و نور الانوار، شکل گرفته است. نظرات و اندیشه‌های سهروردی در مورد فلسفه‌ی اشراق، اعتقاد او به عالم خیال و دیدگاه او در خصوص نور ملکوتی به نوعی با معماری اسلامی (قدسی) در ارتباط بوده است و نمونه آن را می‌توان در مسجد شیخ لطف الله اصفهان مشاهده کرد.

این استاد دانشگاه بر این باور است که با بازگشت به فرهنگ و حکمت کهن خود اندیشه‌های فیلسوفی همچون سهروردی می‌تواند امروزه در هنر‌های نظیر معماری، نقاشی و موسیقی به ظهور برسد.

بی شک شیخ اشراق در عالم فلسفه ماندگار است، اما برای جبران سهم اندک ما از اندیشه‌های پر پرتوش نیاز به اقدامات عملی‌تر و جستجوی علمی بیشتری است.

گزارشی از زهرا نصیری

ن