روانشناسی فیلم «فانوس دریایی»؛ انزوای شدید با جسم و روان ما چه می کند؟

فیلم فانوس دریایی (The Lighthouse) اثری تأثیرگذار از سینمای وحشت با درون‌‌مایه‌ی روان‌شناسی است که توانسته روایتی جذاب از اثرات انزوای شدید را در انسان به‌‌تصویر بکشد.

 آیا تاکنون اندیشیده‌اید که زندگی در تنهایی و انزوا چه عواقبی  می‌تواند داشته باشد؟

رابرت ایگرز، فیلمساز آمریکایی در آخرین اثر خود به‌نام فانوس دریایی (The Lighthouse) روایتی دلهره‌آور را از یک موضوع روان‌شناختی به‌تصویر کشیده است. داستان این فیلم در اواخر قرن نوزدهم میلادی می‌گذرد که در آن، پیرمردی به‌نام توماس ویک (با بازی ویلم دفو) به‌همراه دستیار جوانش، افرایم وینسلو (با بازی رابرت پتینسون) مسئولیت اداره‌ی یک فانوس دریایی را در جزیره‌ای دورافتاده به‌عهده دارند.

بنابر داستان فیلم، این دو نفر قرار است تنها به‌مدت یک ماه در این جزیره به انجام وظیفه بپردازند؛ ولی به‌محض ورود به جزیره، اوضاع به‌شکلی مرموز پیش می‌رود. دستیار تازه‌کار مجسمه‌ای کوچک از یک پری دریایی را در گوشه‌ای از جزیره می‌یابد و اندکی بعد دچار توهم دیدن یک موجود پری‌گونه و زیبا در ساحل می‌شود که همین موضوع او را از لحاظ روانی و جنسی تحت فشار قرار می‌دهد. در ادامه، نیز توهم دیدن پیکر برهنه‌ی ویک در برجک فانوس دریایی و رؤیاهای پریشان دیگری از این دست، سلامتی روان او را تا آستانه‌ی فروپاشی کامل پیش می‌برد.

^{ویلم دافو (در سمت راست) و رابرت پتینسون (در سمت چپ)؛ بازیگران اصلی فیلم The Lighthouse}

ساریتا رابینسون، روان‌شناس دانشگاه Central Lancashire از انگلستان می‌گوید طبیعی است که افراد در شرایط انزوای کامل دچار توهم شوند؛ مخصوصا اینکه اگر فرد در برخی از انواع محرومیت‌های حسی (نظیر قرارگرفتن در اتاق تاریک) گرفتار باشد. در دهه‌ی ۱۹۵۰ میلادی آزمایشی در دانشگاه مک‌گیل انجام شد که طی آن، داوطلبان باید مدت چند روز را به‌تنهایی درون اتاق‌هایی کوچک به‌سر می‌بردند. تنها چند ساعت از آغاز آزمایش نمی‌گذشت که افراد به‌شکلی آزاردهنده دچار توهم می‌شدند؛ طوری که پژوهشگران مجبور به توقف زودهنگام آزمایش می‌شدند. رابینسون می‌گوید:

انسان‌ها موجوداتی اجتماعی هستند. ما همواره مشتاق معاشرت با دیگران هستیم. ما می‌دانیم که انزوای اجتماعی واقعا برای سلامت فکری و جسمی ما مضر است.

همان‌گونه که در روایت فیلم نیز شاهد آن هستیم، حضور یک همراه گستاخ و مقتدر مانند ویک نیز به‌نوبه‌ی خود آثار منفی دیگری را روی وینسلو به‌جای می‌گذارد. در سکانسی از فیلم، می‌بینیم که ویک سر میز شام با حمله به وینسلو فریاد می‌کشد که: «کشتن مرغ دریایی شگون ندارد!». این نوع واکنش تند و غیرمنتظره‌ی ویک، شوک روانی و پریشانی شدیدی برای شخصیت اصلی داستان به‌همراه می‌آورد.

پس از مدت اندکی، زمان پایان مأموریت وینسلو در جزیره فرا می‌رسد؛ ولی از اقبال بد او، همان زمان جهت وزش باد تغییر می‌کند؛ طوفان شدیدی آغاز می‌شود و امید برای بازگشت کشتی در وینسلو کم‌‌رنگ می‌‌شود. از سوی دیگر، ویک که اتاقک برج فانوس دریایی را قلمروی شخصی خود تلقی می‌‌کند، با سرسختی، مانع از ورود دستیار جوان به این مکان منع می‌‌شود و همین امر، حساسیت و شیدایی وینسلو را برای ورود و دیدن آنچه درون برج می‌‌گذرد، دوچندان می‌‌کند. هر دو تن به‌‌مرور ادراک خود را از واقعیت از دست می‌‌دهند و با مصرف پیوسته الکل خود را در ورطه نسیان و فراموشی غوطه‌‌ور می‌‌کنند.

به‌‌گفته‌‌ی رابینسون، بدن افراد در چنین شرایط پرتنشی شروع به ترشح مقادیر بالایی از هورمون اُکسی‌‌توسین (Oxytocin) می‌‌کند. ترشح این هورمون (که با نام هورمون عشق نیز معروف است)، می‌تواند تمایل افراد را برای برقراری ارتباط دوستانه و مطالبه‌‌ی حمایت و حفاظت بیش‌‌تر افزایش دهد. در چنین شرایطی، می‌‌توان تصور کرد که چگونه احساس پیوند عاطفی میان این دو شخصیت فیلم که به سرنوشت محتوم خود در جزیره خو گرفته‌‌اند، تحت تأثیر مصرف الکل شدید و شدیدتر می‌‌شود.

پتینسون، بازیگر نقش وینسلو، در این فیلم توانسته طیف وسیعی از احساسات گوناگون را (از رنج و اندوهی عمیق تا لذتی درآمیخته با درد وشکنجه) به‌‌نمایش بگذارد. در این میان، شاید یکی از تاثیرگذارترین سکانس‌‌های فیلم مربوط به صحنه‌‌ی خودارضایی نابه‌‌هنجار و جنون‌‌آمیز وینسلو باشد که نظیر آن، کم‌‌تر در تاریخ سینما دیده شده است. دافو، بازیگر نقش ویک نیز توانسته نمایشی تأثیرگذار از شخصیتی معقول‌‌تر را تصویر کند که در عین‌‌حال به‌‌‌‌اندازه‌‌ی شخصیت دیگر فیلم، آسیب‌‌دیده به‌نظیر می‌آید ولی از خلق‌‌وخویی به‌‌مراتب درنده‌‌تر و پیش‌‌بینی‌‌ناپذیرتر برخوردار است.

ایگر، کارگردان فیلم تلاش کرده از قاب این تصاویر سیاه‌‌وسفید، دنیایی زیبا ولی پرتلاطم را برای مخاطب به‌‌نمایش بگذارد؛ دنیایی که سراسر مملو از صحنه‌‌های برخورد امواج خروشان با صخره‌‌هایی قدبرافراشته به‌‌همراه لحظاتی از درآمیزش خون و بازوان جانوری اختاپوس‌‌گونه است. تنها گوش فرادادن به صدای بوق مکرر آژیر مه‌‌گرفتگی در فیلم فانوس دریایی کافی است تا تجربه‌ی بخشی از فضای هول‌‌آور حاکم بر این فیلم دیدنی را با شخصیت‌های داستان شریک شوید.