آمونیوم نیترات چیست و چگونه موجب انفجار مرگ بار در لبنان شد؟

عامل انفجار مهیب اخیر در پایتخت لبنان آمونیوم نیترات یا Ammonium Nitrate بود که هرچند به‌تنهایی ماده‌ای منفجره نیست، مقادیر عظیم از آن در ترکیب با نفت کوره می‌تواند قدرت انفجاری چشمگیری آزاد کند.

آمونیوم نیترات که ظاهرا انفجار مهیب دیروز در بیروت، پایتخت لبنان را به‌وجود آورد، تا امروز عامل بسیاری از انفجارهای تصادفی و بمب‌گذاری‌های تروریستی بوده است. اصلی‌ترین کاربرد آمونیوم نیترات استفاده به‌عنوان ماده‌ی افزودنی به کود برای کمک به خاک‌های دچار کمبود نیتروژن است. تولید جهانی این ماده به بیش از بیست‌میلیون تن در سال رسیده است و درنتیجه، مقدار فراوانی از آن اکنون در اطراف ما وجود دارد.

آمونیوم نیترات اکسید‌کننده‌ای به‌شدت مؤثر است و به پتاسیم نیتراتی شباهت دارد که ماده‌ی اکسیدکننده در باروت است. توانایی اکسیدکنندگی بدین‌معنا است که آمونیوم نیترات در سطح اتمی، الکترون‌ها را در واکنشی شیمیایی از دیگر اجزا جدا می‌کند و احتراق سوخت‌ها را با افزایش اکسیژن موجود دراختیار آن سوخت‌ها افزایش می‌دهد. به‌منظور آغاز واکنش، آمونیوم نیترات باید با شعله‌ی باز یا دیگر منابع اشتعال تماس برقرار کند. در حادثه‌ی بیروت، متخصصان اشاره می‌کنند که وسایل آتش‌بازی در انفجار دخیل بوده‌اند.

به‌منظور ایجاد قدرت انفجاری، آمونیوم نیترات معمولا با نفت کوره ترکیب می‌شود تا ماده‌ای به‌نام آنفو را به‌وجود آورد؛ مخلوطی انفجاری کندسوز (ضعیف) که در وزن یکسان درمقایسه‌با مواد منفجره‌ی امروزی نظیر C4، قدرت بسیار کمتری دارد؛ اما تولیدش بسیار ارزان است. هرچند مواد انفجاری کندسوز سرعت سوختن سریعی دارند، برخلاف مواد منفجره‌ی قوی، کُندتر از سرعت صوت می‌سوزند و همین امر موجب می‌شود به‌‌وضوح قدرت تخریب کمتری داشته باشند. آنفو در معدن‌کاوی و ساخت‌وساز به‌کار می‌رود.

آمونیوم نیترات به‌عنوان کود آورنده‌ی حیات است؛ اما آنفو می‌تواند ماده‌ای مرگ‌بار باشد و ازآنجاکه ساختش در مقادیر زیاد آسان است، نزد تروریست‌ها محبوبیت فراوانی دارد. صرفا ترکیب گازوئیل با چندین کیسه کود آمونیوم نیترات، می‌تواند به ساخت ماده‌ی منفجره منجر شود. عیب آنفو این است که منفجرکردن آن نسبتا دشوار است. وقتی تیموتی مک‌وی در سال ۱۹۹۵ نقشه‌ی بمب‌گذاری در اوکلاهاما سیتی آمریکا را کشید، نتوانست هیدرازین، گزینه‌ی انفجاری خود یا مقدار کافی TNT را تهیه کند. بااین‌حال، وی به‌آسانی بیش از ۲۲۰۰ کیلوگرم آمونیوم نیترات به‌دست آورد و درنهایت، با ساخت بمب به‌وسیله‌ی آن، موجب کشته‌شدن ۱۶۸ نفر شد.

هرچند آمونیوم نیترات به‌تنهایی به‌عنوان ماده‌ی منفجره‌ی صنعتی به‌کار نمی‌رود، ماده‌ای ناپایدار است و در دمای زیاد به گاز اکسید نیتروژن و بخار آب تجزیه می‌شود. همان‌طورکه اشاره شد، آمونیوم نیترات ماده‌ای انفجاری نسبتا ضعیف است؛ اما وقتی مقادیر چشمگیری از آن در کار باشد، قدرت تخریب افزایش می‌یابد. به‌عنوان مقایسه، قدرت این ماده درمقایسه‌با TNT تقریبا ۴۰ درصد برآورد می‌شود. به‌نقل از نخست‌وزیر لبنان، نزدیک به ۲،۷۰۰ تن آمونیوم نیترات در انباری در بندرگاه بیروت ذخیره شده بود؛ درنتیجه، انفجار حاصله در این شهر می‌تواند تقریبا معادل سلاحی یک‌کیلوتنی (هزار تن TNT) باشد. امواج لرزه‌ای ثبت‌شده نیز با زمین‌لرزه‌ای به قدرت ۳/۳ ریشتر برابر بود. نیروی آزاد‌شده دراثر انفجار بیروت، موجی ضربه‌ای را به‌وجود آورد که با درنوردیدن کل شهر موجب تخریبی شد که برخی شاهدان آن را با فاجعه‌ی انفجار بمب هسته‌ای در هیروشیما مقایسه می‌کنند.

در آوریل ۱۹۴۷، کشتی‌ای باربری به‌نام گرندکمپ در شهر تگزاس‌سیتی لنگر انداخته بود. گرندکمپ که در جنگ جهانی دوم به‌عنوان کشتی کلاس لیبرتی ساخته شده بود، ۲،۳۰۰ تن بار آمونیوم نیترات داشت. بنا‌به گزارش‌ها، ظاهرا فردی ته‌سیگاری همچنان در حال سوختن را درون انبار کشتی انداخت. سپس با مشاهده‌ی خیزش دود از محموله، چندین‌بار برای خاموش‌کردن آن تلاش شد؛ اما آتش مرتب بازمی‌گشت و درنهایت، فشار گاز درون کشتی دریچه‌ها را گشود و ابری از دود زرد و نارنجی منتشر کرد. این رنگ نشانگر اکسید نیتروژن سمّی است و در ابری نیز دیده می‌شود که لحظاتی پیش از انفجار اصلی در بیروت ظاهر شد.

وقتی گرندکمپ منفجر شد، بیش از ۴۰۰ نفر ازجمله بسیاری از تماشاگرانی را به کام مرگ کشاند که برای دیدن عملیات آتش‌نشانی در اسکله جمع شده بودند. همچنین، بیش از پنج‌هزار زخمی به‌جا گذاشت و دست‌کم یک‌هزار ساختمان را با خاک یکسان و پنجره‌ها را تا فاصله‌ی ۱۶ کیلومتری خرد کرد. ناگفته نماند لنگر دوتنی کشتی نیز بیش از یک کیلومتر پرتاب شد.

مشخصه‌های انفجاری آمونیوم نیترات به‌خوبی اثبات شده است. بیانیه‌ی رسمی دولت لبنان و تصاویر ثبت‌شده از بندر بیروت نشان می‌دهند که آمونیوم نیترات در آن محل ذخیره شده بود. ویدئو حادثه نیز بیانگر آن است که آتش‌سوزی اولیه در انبار حاوی وسایل آتش‌بازی در جریان بود. آمونیوم نیترات ماده‌ی منفجره‌ی قدرتمندی نیست و به‌سختی نیز منفجر می‌شود؛ اما مقادیر درخورتوجه از آن انفجاری عظیم را به‌وجود می‌آورد.