اسطرلاب چیست؟ اجزا و کاربرد اسطرلاب

عکس اسطرلاب قدیمی

اسطرلاب چیست و چه کاربردی دارد؟

وسیله ای نجومی است که در ارتباط با مکان یابی، زمان یابی و موارد مختلف از این دست، کاربرد بسیار زیادی دارد. تاریخچه ی استفاده از اسطرلاب را می توانیم به ایرانیان، اعراب، یونانیان و اروپای قرون وسطی ربط دهیم. این دستگاه، یک دستگاه بسیار پرکاربرد برای منجمین می باشد. ترکیب این دستگاه، حسی مملو از آگاهی و شگفتی را توامان، به شما القا خواهد کرد.

اسطرلاب چیست؟

این وسیله یک وسیله سنجش است که زمان پیدایش و اختراع آن به قرن ششم بر میگردد. آغاز و مبدا استفاده از این دستگاه به دوره ی اسلام و قرون وسطا در اروپا بر پیدا می کند و منجمین و سایر دانشمندان و گاها افراد عادی نیز از این دستگاه برای کاربردهای مختلف، استفاده می کردند. البته که این دستگاه، در حالت امروزی، شکل و شمایلی مدرن تر به خود گرفته و کاربردهای آن، گسترده تر شده است.

اسطرلاب عموما از جنس برنج، برنز، آهن، فولاد و یا تخته می باشند. این وسیله معمولا ظاهری دایره ای شکل دارد و نوع قدیمی آن از چند دایره در ابعاد و سایزهای مختلف بر روی یک سطح دایره ای بزرگ تر، ساخته شده است.

هر یک از این دایره های تعبیه شده بر روی صفحه ی اصلی، قابلیت این را دارند که با توجه به کمیت تعیین شده برایشان، در نتیجه ی گردش دور مرکز صفحه ی اصلی، مقدار اندازه گیری شده را نمایان کنند. از این رو و با توجه به وظیفه ای که برای اسطرلاب تعریف شده، این دستگاه باید بسیار محکم، دقیق و ظریف ساخته شود. 

اسطرلاب چیست

کاربردهای اسطرلاب

این وسیله به راحتی می تواند مکان خورشید، ماه، ستارگان و اجرام آسمانی را برای افراد مشخص کند و اطلاعات نجومی خوبی را در اختیار آن ها قرار دهد.  از دیگر کاربردهای اسطرلاب می توانیم به این موضوع هم اشاره کنیم که این دستگاه ، زمان طلوع، غروب و اوج هر یک از اجرام آسمانی و همچنین زمان کسوف و خسوف ، مدار راس السرطان، استوای آسمانی، و مدار راس الجدی را به صورت کاملا دقیق، نمایان می کند.

بر طبق تعریف ارائه شده عمومی برای اسطرلاب، همین کفایت می کند که شما می توانید چهره ی آسمان و تغییراتی که در آن در حال رخ دادن هستند را دائما برانداز نمایید. این دستگاه حتی قادر است به شما نشان دهد که اجرام آسمانی در چه فاصله ی دقیقی از شما قرار دارند.

کاربرد این دستگاه به حدی دقیق و شگفت انگیز است که با کمک آن شما می توانید از فاصله ی اجرام آسمانی از یکدیگر و یا فاصله ی خورشید با سایر اجرام آسمانی، آگاه شوید. به طور خلاصه، تمامی اطلاعات نجومی که این روز ها به واسطه ی تلسکوپ و یا دستگاه های متصل به اینترنت و رایانه، قابلیت دسترسی دارند، در گذشته با اسطرلاب به دست می آمدند. این دستگاه در آن واحد می تواند، تقویم، قطب نما، ساعت و نقشه ی آسمان باشد. وسیله ای که در گذشته ، حکم یک دستگاه نجات دهنده را برای ناخدایان و ستاره شناسان را داشت. 

ایرانیان، اسطرلاب را جام جهان نما، جام جم و یا آینه ی جم می نامند. جمشید یکی از بزرگ ترین و فعال ترین منجمان، ریاضی دانان و فیزیکدانان اهل ایران است که در ایران قدیم به جهت تسلطش بر دانش های مختلف، تا مقام خداوندگاری نیز پیش رفت. از این رو، ایرانیان مسلمان به جهت احترامی که برای جمشید و خدمت های بیکرانش در علم نجوم، ریاضی و فیزیک، قائل هستند، پسوند جم را برای این دستگاه انتخاب نموده و آن را جام جم نامیدند. 

انواع اسطرلاب  

اجزای اسطرلاب

•  حلقه؛ این بخش یکی از ساده ترین قسمت های اسطرلاب است که به عنوان دستگیره و یا حلقه ای برای آویزان کردن اسطرلاب از آن استفاده می شود. 

•  عروه : این بخش از اسطرلاب، دایره ای فلزی است که کمک می کند تا اسطرلاب راحت و کامل بچرخد و در جهت صحیح قرار گیرد. 

•  کرسی : یک زائده ی کوچک است که عروه را بر روی ساختمان اسطرلاب حفظ می نماید. 

•  اُم : این صفحه، صفحه ی اصلی اسطرلاب است و به هیچ وجه قابلیت چرخش ندارد. در واقع این صفحه، دیواره ای است که سایر صفحات دوار بر روی این صفحه قرار میگیرند. عرض این صفحه 360 درجه است و روی این دایره، چند دایره ی متحد المرکز دیگری نیز قرار دارند. از این دایره بیشتر برای پیدا کردن قبله در شهرهای مختلف استفاده می شود. 

• حجره : یک فضای خالی است که عموما صفحه‌ هایی‌ که در اسطرلاب‌ قابل‌ انتقال‌ هستند و عنکبوت‌ در آن جای میگیرد.

•  صفایح‌ : به صفحات دایره ای شکلی که با یک مرکز ثابت بر روی اسطرلاب قرار دارند. این صفحات دارای یک فرورفتگی در خودشان هستند که با برآمدگی موجود بر دیواره ی حجره مچ شده و چفت می شوند.

هر کدام از این صفحه ها دارای یک شکل دایره ای هستند که شعاع هر کدام از آن ها از بزرگ به کوچک، نشان دهنده ی مدارهای‌ رأس‌الجدی‌، رأس‌الحمل‌ و رأس‌السرطان می باشند. ترتیب گفته شده برای اسطرلاب شمالی است اما برای اسطرلاب جنوبی، مدار رأس ‌الجدی‌ در دایره کوچک تر و مدار رأس ‌السرطان‌ در دایره ی بزرگ‌ تر می باشد.

بر روی همین صفحات و یا صفایح، شما شاهد دو خط عمود بر هم خواهید بود. که خط افقی خطوط مشرق و مغرب را نشان می دهد و خط افقی نشان دهنده ی حد نصف ‌النهار و خط و تدالارض‌ یا همان نصف‌ اللیل‌ می باشد.

البته که علاوه بر صفحات نام برده، صفحات بزرگ و کوچک دیگری نیز وجود دارند که هر کدام وظیفه ی نشان دادن یک پارامتر را بر عهده دارند. به طور ساده اگر بخواهیم خدمت تان عرض کنیم، باید اعلام کنیم که استفاده از اسطرلاب، نیازمند بررسی ها و تخصص خاصی می باشد. 

• عنکبوت‌ : این بخش نیز یکی از بخش هایی است که ظاهری مشبک دارد. بر روی این بخش دو دایره وجود دارد که دایره ی بزرگ تر نشان دهنده ی مدار راس الجدی و دایره ی کوچک تر نشان دهنده ی منطقة البروج‌ می باشد. دایره ی کوچک تر داخل دایره ی بزرگ تر قرار دارد. عنکبوت در نماین کردن پارامترهای مختلف جغرافیایی و نجومی، نقش بسیار مهمی را در اسطرلاب ایفا می کند. 

• عِضاده‌ : این عضو از اسطرلاب، یک بازوی خط کش مانند است که سوراخی در وسط آن قرار دارد. این بازو دو سر آن تیز است و معمولا در پشت اسطرلاب قرار میگیرد. عضاده به تنهایی دارای اجزای ریزتر و جزئی تر می باشد. 

• محور : این قطعه، میله ای است که ته آن پهن تر از سر آن است و در قسمت سر آن یک سوراخ قرار دارد. به این سوراخ اسبک گفته می شود. 

• فرس‌ : این بخش یک بخش متصل کننده است. به فرس همان اسبک گفته می شود که زمینه را برای اتصال صفحات‌ و عنکبوت‌ و عضاده‌ آماده می نماید. 

عکس اجزای اسطرلاب

انواع اسطرلاب 

اسطرلاب انواع مختلفی دارد که از معروف ترین و رایج ترین آن ها می توانیم به مواردی همچون اسطرلاب ذورقی و صلیبی، اسطرلاب رصدی، اسطرلاب‌ مسطح‌ مدور، اسطرلابهای‌ آسى‌، طبلى‌ (مُطبّل‌)، سرطانى‌ (مسرطن‌)، مُبطَّخ‌، حلزونى‌، ثوری‌، جاموسى‌، شقایقى‌، سفرجلى‌، زورقى‌ و صلیبى‌ اشاره نماییم. اما باز هم باید بگوییم که تنوع در شکل و تنوع در کاربرد های اسطرلاب ها بسیار زیاد است و هر مجموعه و یا فردی می تواند با توجه به ابعاد مختلف نیازها و خواسته های خود، از اسطرلاب خاصی استفاده کند. 

گردآوری : بخش علمی