گبه‌بافی یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرهای بافندگی در ایران است که در آن فرش‌های سنتی و دست‌بافت با طرح‌های ساده و ابتدایی بافته می‌شوند. گبه، نوعی فرش با پرزهای بلند و ضخیم است که به دلیل نرمی، ضخامت و طرح‌های جذابش محبوبیت ویژه‌ای در میان ایرانیان و حتی در بازارهای بین‌المللی دارد. این فرش‌ها در مناطق عشایری ایران مانند استان فارس، بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد بافته می‌شوند و از مهم‌ترین نمادهای هنر دستی ایرانی به شمار می‌روند. در این مقاله از فروشگاه صنایع دستی تک آرینا قصد داریم درباره تاریخچه و خصوصیات گبه بافی صحبت کنیم. اگر به این هنر اصلی ایرانی علاقه دارید تا انتها با ما باشید.
تاریخچه هنر گبه‌بافی به دوران‌های بسیار کهن در ایران بازمی‌گردد و یکی از قدیمی‌ترین هنرهای بافندگی در فرهنگ عشایری و روستایی کشور محسوب می‌شود. گبه، نوعی فرش سنتی ایرانی با پرزهای بلند و بافت ساده است که بیشتر توسط عشایر و اقوام کوچ‌نشین مانند بختیاری‌ها، قشقایی‌ها، و لُرها تولید می‌شد. این هنر به ویژه در مناطق مرکزی و جنوب ایران، مانند فارس و کرمان، رواج داشته و در قرون وسطی به عنوان یک روش برای تولید فرش‌های محلی بافت می‌شد. گبه‌ها معمولاً از پشم طبیعی بافته می‌شوند و به دلیل ضخامت و بافت خاص خود، برای استفاده در فصل‌های سرد سال بسیار مناسب هستند. طراحی و نقوش گبه‌ها عموماً نماد فرهنگ و زندگی روزمره مردم بومی هستند و به عنوان بخشی از هویت فرهنگی این مناطق به شمار می‌روند. با گذشت زمان، گبه بافی به یکی از صنایع دستی ارزشمند ایران تبدیل شده و به عنوان یک هنر قابل ستایش در سطح بین‌المللی شناخته می‌شود. امروزه، گبه‌ها نه تنها به عنوان فرش‌های زینتی، بلکه به عنوان آثار هنری با ارزش در بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌شوند.
ویژگی‌های بافت گبه مرغوب به کیفیت مواد اولیه و مهارت بافندگان بستگی دارد. یکی از اصلی‌ترین عوامل در تعیین کیفیت گبه، نوع پشمی است که برای بافت آن استفاده می‌شود. پشم طبیعی و خالص که از گوسفندهای محلی و سازگار با شرایط آب و هوایی منطقه برداشت می‌شود، بهترین گزینه برای بافت گبه است. این نوع پشم علاوه بر داشتن لطافت و مقاومت، قابلیت حفظ گرما را نیز دارد. همچنین، گبه‌های با کیفیت معمولاً دارای بافتی متراکم و یکنواخت هستند که نشان‌دهنده مهارت بالای بافندگان است. رنگ‌های استفاده‌شده در بافت گبه نیز باید طبیعی و فاقد مواد شیمیایی باشند، زیرا رنگ‌های طبیعی باعث افزایش دوام و زیبایی اثر می‌شوند.
دیگر ویژگی مهم گبه مرغوب، طراحی و نقوش آن است. گبه‌های با کیفیت معمولاً دارای نقوش زیبا و متنوعی هستند که نماد فرهنگ و زندگی محلی مردم را به نمایش می‌گذارند. طراحی‌ها باید متناسب با ابعاد گبه و با در نظر گرفتن تناسبات هنری انجام شوند. همچنین، گوشه‌ها و لبه‌های گبه باید به خوبی بافته شده و از استحکام کافی برخوردار باشند تا در طول زمان دچار آسیب نشوند. در نهایت، گبه‌های مرغوب باید حس و زیبایی خاصی را منتقل کنند و بتوانند با ایجاد گرما و زیبایی در فضا، به عنوان یک اثر هنری در دکوراسیون داخلی مورد استفاده قرار گیرند.
برای بافت گبه از مواد طبیعی و خام استفاده می‌شود. مهم‌ترین مواد اولیه گبه شامل:
پشم گوسفند: ماده اصلی برای بافت گبه است که بعد از شستشو و رنگ‌آمیزی بافته می‌شود.
رنگ‌های طبیعی: برای رنگ‌آمیزی نخ‌ها از رنگ‌های گیاهی استفاده می‌شود. این رنگ‌ها از گیاهان، ریشه‌ها، پوست درختان و دیگر مواد طبیعی استخراج می‌شوند که به گبه‌ها جلوه‌ای زیبا و خاص می‌بخشد.
چله‌کشی: برای بافت گبه از نخ‌های پشمی یا پنبه‌ای برای چله‌کشی استفاده می‌شود.
بافت گبه فرآیندی هنری و دقیق است که به چندین مرحله اساسی نیاز دارد. این مراحل شامل تهیه مواد اولیه، تنظیم دار قالی و بافت پود و پرز گبه می‌شود. مراحل اصلی بافت گبه به شرح زیر است:
این مرحله ابتدایی در بافت گبه است و شامل قرار دادن نخ‌های چله روی دار قالی می‌باشد. چله‌ها به صورت موازی و منظم روی دار قالی نصب می‌شوند تا ساختار اولیه و چارچوب گبه را فراهم کنند. چله‌کشی باید با دقت و به صورت یکنواخت انجام شود تا بافت گبه در ادامه استوار و محکم باشد.
پس از چله‌کشی، بافنده با استفاده از نخ‌های پود، فرآیند بافت گبه را شروع می‌کند. نخ‌های پود از بین چله‌ها عبور داده می‌شوند و پرزها به عنوان لایه رویی بافته می‌شوند. در این مرحله، بافنده بر اساس طرح‌های از پیش تعیین‌شده، پودها را با دست یا ابزار مخصوص به نخ‌های چله متصل می‌کند. طرح‌های گبه عموماً ساده و شامل نقوش هندسی و طبیعی هستند.
در این مرحله، با استفاده از ابزار مخصوصی به نام "دفتین"، پودها به پایین کوبیده می‌شوند تا محکم‌تر در چله جای گیرند. این کار باعث می‌شود که بافت گبه متراکم‌تر و مستحکم‌تر شود و پایداری لازم را پیدا کند.
پس از اتمام بافت و کوبیدن پود، پرزهای اضافی که در بافت ظاهر شده‌اند با استفاده از قیچی‌های مخصوص کوتاه و تراشیده می‌شوند. این کار باعث ایجاد سطحی صاف و هموار در گبه می‌شود.
در مرحله آخر، گبه بافته شده شسته می‌شود تا مواد اضافی و رنگ‌های غیرضروری از بین بروند. سپس گبه در فضای باز یا زیر نور خورشید خشک می‌شود. این مرحله باعث می‌شود تا گبه نرم‌تر و خوش‌طرح‌تر شده و برای استفاده آماده شود.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد گبه، طرح‌های ساده و اصیل آن است که بیشتر با الهام از طبیعت و زندگی روزمره عشایر به وجود آمده‌اند. طرح‌های گبه اغلب شامل:
برای بافت گبه به ابزارهای مخصوصی نیاز است که هر یک نقش مهمی در فرآیند بافت دارند. این ابزارها عبارتند از:
چله‌کشی یکی از مهم‌ترین مراحل بافت قالی و گبه است که به مهارت و دقت بالایی نیاز دارد. چله‌کشی به معنای تنظیم و کشیدن نخ‌های چله بر روی دار قالی است تا بتوان بافت اصلی را روی آن انجام داد. در اینجا، آموزش چله‌کشی به سبک فارسی را به‌صورت مراحل ساده توضیح می‌دهم:
ابتدا دار قالی را آماده کنید. دارها معمولاً به دو نوع افقی و عمودی تقسیم می‌شوند، اما برای چله‌کشی فارسی از دار عمودی استفاده می‌شود. دار باید کاملاً محکم و صاف در محل نصب شود تا چله‌ها بدون خمیدگی یا فشار اضافی کشیده شوند.
نخ چله معمولاً از نخ‌های پنبه‌ای، پشمی یا ابریشمی استفاده می‌شود، اما نخ‌های پنبه‌ای به دلیل مقاومت بیشتر و کشش کمتر بیشتر ترجیح داده می‌شوند. قطر نخ چله باید متناسب با نوع فرش یا گبه انتخاب شود. برای گبه‌های ضخیم‌تر معمولاً از نخ‌های چله ضخیم‌تر استفاده می‌شود.
ابتدا یک سر نخ چله را به میله یا میخ بالایی دار گره بزنید. سپس نخ چله را به سمت پایین بکشید و آن را دور میله یا میخ پایینی دار بپیچید. نخ چله باید کاملاً صاف و بدون پیچیدگی یا انحراف از مسیر حرکت کند.
پس از پیچاندن نخ چله دور میله پایینی، نخ را به سمت بالا برگردانید و این کار را به‌طور مکرر تکرار کنید تا تعداد چله‌ها به مقدار لازم برای عرض گبه یا قالی موردنظر برسد. مهم است که کشش نخ‌ها در تمام مسیر یکنواخت باشد تا در هنگام بافت دچار مشکل نشوید.
فاصله بین نخ‌های چله باید به‌صورت دقیق و برابر باشد. برای تنظیم این فاصله می‌توانید از شانه‌های مخصوص چله‌کشی یا ابزارهای مشابه استفاده کنید. اگر فاصله چله‌ها نامناسب باشد، تراکم بافت در قسمت‌های مختلف فرش ناهماهنگ خواهد شد.
بعد از اینکه تعداد نخ‌های چله به میزان موردنیاز رسید، انتهای نخ چله را به میله بالایی دار گره بزنید و آن را محکم کنید تا از باز شدن یا شل شدن چله‌ها جلوگیری شود.
پس از اتمام چله‌کشی، چله‌ها باید از نظر کشش و فاصله یک‌بار دیگر بررسی و در صورت نیاز تنظیم شوند. اگر کشش نخ‌ها در تمام طول دار یکسان نباشد، در هنگام بافت به مشکلاتی مانند چروک یا عدم توازن در نقش فرش برخورد خواهید کرد.
چله‌ها باید کاملاً محکم و یکنواخت کشیده شوند، زیرا چله‌های شل یا نامنظم باعث ایجاد ناهماهنگی در بافت فرش می‌شود.
از نخ‌هایی با کیفیت بالا و مناسب برای چله‌کشی استفاده کنید تا مقاومت کافی در طول زمان داشته باشند.
هنگام کشیدن نخ چله، مراقب باشید که نخ‌ها تاب‌خورده یا گره‌خورده نشوند.
چله‌کشی یکی از مراحل ابتدایی و حیاتی در بافت قالی است که تأثیر مستقیمی بر کیفیت نهایی کار دارد. انجام صحیح این مرحله به داشتن فرشی با تراکم و استحکام مناسب کمک می‌کند.
در هنر گبه‌بافی، اصطلاحات "کوجی پیچی" و "زنجیره بافی" به تکنیک‌های خاصی اشاره دارند که در روند آماده‌سازی و بافت گبه نقش مهمی دارند. این تکنیک‌ها بر استحکام و دوام نهایی گبه تأثیر دارند و به کیفیت نهایی آن کمک می‌کنند.
کوجی در گبه‌بافی به میله‌ای اشاره دارد که در قسمت بالای دار قرار می‌گیرد و نخ‌های چله روی آن پیچیده می‌شوند. "کوجی پیچی" به فرآیند پیچیدن نخ‌های چله دور میله کوجی گفته می‌شود.
هدف از کوجی پیچی: این تکنیک برای نگه‌داشتن و تنظیم چله‌ها قبل از شروع بافت اصلی استفاده می‌شود. پیچیدن چله‌ها به دور کوجی باعث می‌شود که چله‌ها ثابت و منظم باشند و در هنگام بافت دچار جابجایی یا شل شدگی نشوند.
نحوه انجام: ابتدا نخ‌های چله به‌صورت منظم و با فاصله مساوی به دور کوجی پیچیده می‌شوند. این کار از بالا تا پایین دار ادامه پیدا می‌کند تا تمام نخ‌های چله آماده باشند. سپس کوجی محکم می‌شود تا نخ‌ها ثابت باقی بمانند.
زنجیره بافی تکنیکی است که برای شروع بافت در گبه و قالی استفاده می‌شود. هدف اصلی از زنجیره بافی ایجاد پایه‌ای مستحکم برای بافت گره‌ها و طرح‌های اصلی است.
روش زنجیره بافی: پس از پایان مرحله چله‌کشی و تنظیم چله‌ها، ابتدا بافنده یک ردیف از زنجیره‌ها با استفاده از نخ چله و پود می‌بافد. این زنجیره معمولاً بافتی ساده و تکراری دارد و نخ‌ها به‌صورت گره‌های منظم به دور چله‌ها پیچیده می‌شوند. این کار به‌منزله یک "بند" یا "پایه" عمل می‌کند که بافت اصلی روی آن شکل می‌گیرد.
کاربرد: زنجیره بافی استحکام اولیه‌ای به بافت می‌دهد و مانع از شل‌شدن نخ‌های چله و جدا شدن گره‌ها در طول بافت می‌شود. همچنین، این تکنیک به بافنده کمک می‌کند که بافت منظم و یکدستی داشته باشد.
کلام آخر
گبه‌بافی نه تنها یک هنر زیبا و اصیل ایرانی است، بلکه نمایانگر فرهنگ و تاریخ کهن ایران نیز می‌باشد. با یادگیری این هنر، می‌توان به حفظ و گسترش یکی از میراث‌های مهم کشور کمک کرد و همچنین محصولات دست‌بافت و منحصر به فردی را تولید کرد که ارزش اقتصادی و هنری بالایی دارند.
در آیدت،
فایل‌های
خود را به فروش بگذارید و یا
مقالات‌تان
را منتشر کنید👋
پاسخ ها