بارزترین ویژگی انسان در برتری نسبت به سایر موجودات، زبان و اندیشه و به دنبال آن توانایی نوشتن است. بررسی زبان و خط و تاریخچه تحول آن از مهم ترین مطالعات و بررسی های علمی است. شاید به همین دلیل است که خداوند در قرآن کریم نیز به قلم قسم خورده است. در این مقاله از فروشگاه صنایع دستی تک آرینا می خواهیم نگاهی به تاریخچه خط و خوشنویی و سیر تحولی آن بیندازیم. با ما همراه باشید.

 تاریخ خوشنویسی در ایران

در سال 651 میلادی دقیقا زمانی که سسلسه سامانی سقوط کرد، اسلام وارد کشورمان ایران شد و تا مدت ها بعد از آن خط پهلوی در میان مردم رایج بود و زبان میان مردم فارسی دری بود تا اینکه بر اساس مذهب، خط کوفی وارد ایران شد و به شیوه ابتدایی که وجودداشت در حال گسترش بود. به تدریج ایرانی ها تلاش کردند که زیبایی را به این خط اضافه کنند و همین اغاز خوشنویسی در ایران شد.

خط کوفی ابتدا بدون نقطه و حرکت نوشته شد و بعدها برای جلوگیری از اشتباه، نقاط و حرکات اضافه شد. اما به دلیل مقاومت مسلمانان در برابر لمس آیات قرآن، نقاط و حرکات را با رنگی متفاوت از متن نوشتند. اما در خواندن و نوشتن خط کوفی مشکلاتی وجود داشت به همین دلیل بعدها ایرانیان با ذوق و سلیقه خود کوفی ساده و روان ساختند که پیراموز کوفی یا کوفی ایرانی نامیدند. بیش از پنجاه نوع خط کوفی و کوفی تزئینی وجود دارد. با این حال، مواردی که بیشتر در ایران مورد استفاده قرار می‌گرفت شامل کوفی نوشتاری، تزئینی، ساختمانی و بعداً هرمی شکل بود که رواج یافت. کوفی بنایی در نمای ساختمان های مقدس و مذهبی استفاده می شد در این نوع کوفی، کلمات و جملات با استفاده از خطوط مستقیم و هندسی به زیبایی محاسبه و طراحی می‌شد و سپس بر روی ساختمان‌هایی با آجرهای لعابدار یا کاشی‌های همرنگ استفاده می‌شد.

معرفی انواع خط ایرانی

با توجه به نیاز بشر در دوران مختلف به نویسندگی، تا کنون خط های زیادی شناخته شده است . از جمله انواع خط های معروف ایرانی، خط نستعلیق و نستعلیق شکسته، سته و تعلیق هستند که در ادامه بیشتر در باره آنها صحبت می کنیم.

اقلام سته

با حضور محمدبن علی فارسی ملقب به ابن مقله شیرازی در اوایل دوره اسلامی، دگرگونی هایی در خط ایجاد شد و خط هایی با نام محقق و ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع پدیدار شدند که به همه آنها اقلاک سته گفته می شود. 

 ابن مقله شیرازی خطوط نشق، رقاع و محقق را تأسیس کرد و پس از آن قرآن ها و کتاب های بسیاری به نسخ تألیف شد. او همچنین دوازده قاعده کلی خط را وضع کرد که عبارتند از: ضعف و قوت، سطح و فاصله، صعود و نزول، تناسب و ترکیب، وضع و اصل، صفا و وقار. علی بن هلال معروف به ابن بواب، بر اساس قواعد هندسی و قواعد دوازده گانه، وسایل مجموعه را زیباتر و روان‌تر جلوه داد و خط ریحانی را کامل کرد. خط ابن مکله و ابن بواب را خط «مصوب» می گویند.

شخصی با نام یاقوت مستعصمی با جدیت و ابتکار آیتم های سته را تبلیغ و ترویج داد و خطوط نشاک و تولت را به جایگاه بالاتری رساند. اقلام مجموعه یاقوتی را خطوط "اصول" می نامند در کتابت قرآن کریم بیشتر از خط نشق و در ابتدای سوره ها از خط ثلث و تکه نویسی و کتیبه نویسی در مساجد و امامزاده ها استفاده می کردند. برای نوشتن نامه از خودنویس و راکا و برای نوشتن قطعات و کتاب از محقق و ریحان استفاده می شد. امروزه نشك و ثلث به دلیل وجود آنها در قرآن كریم و برخی كتب دینی همچنان رواج دارد. احمد نیریزی در اواخر دوران صفویه تغییراتی در شیوه نگارش ایجاد کرد که به نگارش ایرانی معروف شد.

تعلیق

خط تعلیق با شباهت های فراوان به خط پهلوی (اوستا) که تلفیقی از خط ایرانی و عربی است ایجاد شد و در مکاتبات اداری و درباری رایج شد. بعدها این خط توسط خواجه تاج اصفهانی و خواجه اختر منشی گنابادی تکمیل شد. خواندن این خطوط نه تنها به دلیل پیچیدگی و انحنایشان دشوار بود، بلکه بدون اینکه خشن و به جلو حرکت کنند نیز مورد استفاده قرار می گرفتند. نیاز به خط شکسته، تداوم حروف و کلمات را در این سطرها افزایش داد و سرعت نوشتن را افزایش داد و برای نوشتن مکاتبات نیز مورد استفاده قرار گرفت. این روش "Tresl" یا تعلیق شکسته نامیده می شود.

نستعلیق

به تدریج خطی ترکیبی از نسخ و تعلیق به نام نستعلیق در ایران پدید آمد. خطی منظم و معتدل به دور از کندی کپی برداری و نقص های تعلیق؛ دارای نظم و خویشتنداری با دایره های ظریف و متعادل است و به آن عروس خط اسلام می گفتند. خط نستعلیک نمادی هنری برآمده از نگاه عرفانی ایرانی به عشق و هستی است. این خط توسط میرعلی طبریزی اصلاح و تنظیم شد و با ابتکار و خلاقیت میرعماد حسنی سیفی قزوینی (میرعماد کبیر) به مقام ممتاز رسید. محمدرضا کلهر به زیبایی خط افزود و سبک نستعلیک را کامل کرد و تغییراتی نیز در آن برای استفاده در صنعت چاپ ایجاد کرد. سفرنامه ناصرالدین شاه در خراسان سنگ نگاره اوست. میرزا غلامرضا اصفهانی مشق سیاه ابدی خود را با نگاهی هنرمندانه به جنبه های بصری و تصویری نستالیک خلق کرد.

شکسته نستعلیق

تند نویسی مطالب با خط نستعلیق باعث پیچیدگی این خط شد و سب شد در نهایت خط شکسته نستعلیق به وسیله مرتضی شاملو و بعد از آن محمد هروی تکمیل شود و در نهایت به وسیله درویش، عبدالمجید طالقانی به کمال برسد. بعد از سالها شخصی و به دلیل ناخوانا بودن این خط، قائم مقام فراهانی و امیرنظام گروسی این خط را ساده تر کردند تا خوانایی آن راحتر شود.