بهترین کتاب‌های بهرام بیضایی

بهرام بیضایی؛ نامی است که سایه‌اش بر تاریخ ادبیات نمایشی و سینمای ایران سنگینی می‌کند. او تنها یک نمایشنامه‌نویس یا کارگردان ساده نیست؛ او پژوهشگری است که تاریخ را می‌کاود، اسطوره‌ها را زنده می‌کند و با زبانی منحصر‌به‌فرد، تاریخ را به امروز می‌کشناند.

بیضایی آثار بسیاری خلق کرده که برخی به روی صحنه رفتند، برخی فیلم شدند و بسیاری دیگر تنها روی کاغذ ماندند تا ما آن‌ها را بخوانیم و در ذهنمان کارگردانی کنیم. انتخاب تنها ۵ اثر از میان کارنامه‌ی پربار استاد بیضایی کار دشواری است، اما اگر می‌خواهید وارد دنیای حیرت‌انگیز بهرام بیضایی شوید، این لیست برای شروع فوق‌العاده‌ای است.

در این مطلب، نگاهی می‌اندازیم به ۵ کتاب برتر بهرام بیضایی (شامل نمایشنامه و فیلمنامه) که خواندنشان تجربه‌ای متفاوت از ادبیات فارسی را برایتان رقم می‌زند.

۱. مرگ یزدگرد (نمایشنامه)

داستان در آخرین لحظات فروپاشی امپراتوری ساسانی می‌گذرد. یزدگرد سوم، پادشاه ایران، در حال فرار از دست اعراب، به آسیابی در مرو پناه می‌برد و در آنجا کشته می‌شود. اما چه کسی پادشاه را کشته است؟

نمایشنامه در قالب یک بازجویی درخشان پیش می‌رود. سرداران سپاه یزدگرد، آسیابان، زن و دخترش را به جرم کشتن شاه محاکمه می‌کنند. اما هر کدام از اعضای خانواده‌ی آسیابان روایتی متفاوت از ماجرا دارند. «مرگ یزدگرد» روایتی چندوجهی از تاریخ است؛ جایی که حقیقت در میان روایت‌های متناقض گم می‌شود و زبان فاخر بیضایی در اوج خود قرار دارد.

۲. سه برخوانی (مجموعه نمایشنامه)

این کتاب شامل سه نمایشنامه کوتاه (برخوانی) است: «آرش»، «اژدهاک» و «کارنامه بندار بیدخش». بیضایی در این آثار با زبانی که ریشه در متون کلاسیک دارد اما برای مخاطب امروز کاملاً قابل‌فهم است، به سراغ اسطوره‌ها می‌رود.

در «آرش»، او روایتی متفاوت از پهلوان تیرانداز ایرانی ارائه می‌دهد که باید مرز ایران و توران را مشخص کند. در «اژدهاک»، داستان ضحاک ماردوش را از زاویه‌ای دیگر می‌بینیم و در «کارنامه بندار بیدخش»، قصه‌ی جمشید شاه و وزیر دانشمندش روایت می‌شود که قربانی دانش خود می‌گردد. این کتاب عصاره‌ی پیوند بیضایی با ایران باستان است.

۳. چهار صندوق (نمایشنامه)

صحنه خالی است و چهار شخصیت با نام‌های رنگ‌ها حضور دارند: زرد (روشنفکر)، سرخ (بازاری)، سبز (سنتی-مذهبی) و سیاه (توده‌ی مردم). این چهار رنگ که از خطری نامعلوم می‌ترسند، با هم متحد می‌شوند تا مترسکی بسازند که از آن‌ها محافظت کند.

اما مترسک پس از ساخته شدن، جان می‌گیرد و بر سازندگانش مسلط می‌شود. او با ایجاد تفرقه بین رنگ‌ها، حکومتی خودکامه بنا می‌کند. «چهار صندوق» نمایشی هوشمندانه از چگونگی شکل‌گیری استبداد توسط خود مردم و نقش اقشار مختلف جامعه در پایداری آن است.

۴. سگ‌کشی (فیلمنامه)

این فیلمنامه که فیلم موفقی هم از روی آن ساخته شد، یک نئونوآر ایرانی تمام‌عیار است. داستان درباره‌ی گلرخ کمالی، نویسنده‌ای است که پس از جدایی، به تهران بازمی‌گردد و متوجه می‌شود شوهر سابقش، ناصر، ورشکسته شده و در آستانه‌ی زندان است.

گلرخ برای نجات شوهرش، وارد دنیای خشن و مردانه‌ی بازار و دادوستد می‌شود تا رضایت طلبکاران را جلب کند. او در این مسیر تحقیرها و تهدیدهای بسیاری را تحمل می‌کند، اما در نهایت با حقیقتی تلخ درباره‌ی نقشه‌ی شوهرش روبه‌رو می‌شود. «سگ‌کشی» روایتی نفس‌گیر از فریب، طمع و استقامت یک زن در جامعه‌ای بی‌رحم است.

۵. پهلوان اکبر می‌میرد (نمایشنامه)

قصه‌ای شبیه به داستان پوریای ولی. پهلوان اکبر، پهلوان نامدار شهر، قرار است فردا کشتی بگیرد. اما او درمی‌یابد که حریف جوانش، حیدر، برای وصال به دختر موردعلاقه‌اش نیاز مبرم به این پیروزی دارد.

پهلوان اکبر بر سر دوراهی اخلاقی قرار می‌گیرد: حفظ نام و آوازه‌ی خود یا فداکاری برای جوانی عاشق. نمایشنامه در چهار پرده، کشمکش درونی پهلوان، فضای تیره و رو به زوال شهر و مفهوم واقعی پهلوانی را به تصویر می‌کشد. پایانی تراژیک و تأثیرگذار، این اثر را به یکی از ماندگارترین نمایشنامه‌های ایرانی تبدیل کرده است.

بهرام بیضایی: مرد با قلمی در درست

دنیای بهرام بیضایی، دنیایی وسیع و عمیق است. این ۵ کتاب تنها دریچه‌ای کوچک برای ورود به جهان مردی هستند که نفس می‌کشید، تحقیق می‌کرد و می‌نوشت. خواندن آثار او نه تنها ما را با قدرت زبان فارسی آشنا می‌کند، بلکه ما را به تفکر درباره‌ی تاریخ، هویت و جامعه‌ی خود وامی‌دارد.