این زن زیبای مرموز در عکس های قاجار کیست؟

آنتوان سوروگین معروف به آنتوان خان حدود پنجاه سال در ایران عکاسی کرد. در میان عکس‌هایی که او از افراد ناشناس گرفته است، چهرۀ یک زن بیش از دیگران جلب توجه می‌کند. (عکس‌ها در اصل سیاه و سفید هستند و با استفاده از نرم‌افزار به صورت رنگی درآمده‌اند).

فرادید: آنتوان سوروگین یکی از نخستین پیشگامان عکاسی تجاری در ایران است. او در حدود سال ۱۲۵۰ شمسی از تفلیس گرجستان به ایران آمد و بعد از مدتی در خیابان علاءالدوله (فردوسی) تهران یک مغازۀ عکاسی افتتاح کرد. مشتری‌های سوروگین هم درباریان قاجار بودند و هم سفرا و گردشگران اروپایی که به ایران می‌آمدند.

نزدیکی سوروگین به دربار قاجار باعث شد که او بتواند تصاویر جالب‌توجهی را از شخصیت‌ها و رویدادهای دوران ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه ثبت کند. اما علاوه بر این، او به عکاسی از اقوام مختلف ایرانی، مردم کوچه و بازار و رسم و رسومات ایرانی‌ها نیز علاقه و توجه زیادی داشت.

عکس‌های سوروگین در حال حاضر در آرشیوهای خصوصی و عمومی مختلف در سراسر دنیا پراکنده هستند و در این بین به سختی می‌توان عکس‌های متعددی از یک شخصیت خاص را پیدا کرد؛ مگر این که آن شخص بسیار معروف و شناخته شده بوده باشد، مثل خود ناصرالدین‌شاه یا بعضی از اطرافیانش.

اما در این میان یک نفر هست که با وجود ناشناخته بودنش، در آرشیوهای مختلف عکس‌های سوروگین می‌توان عکس‌های متعددی از او را یافت. این شخصیت ناشناخته یک زن است که اتفاقا در قیاس با چهره و آرایش معمول زنان قاجاری، سیمایی نسبتا متفاوت و زیبا دارد.

سوروگین از این زن در حالات مختلفی عکاسی کرده است: عکس پرتره، عکس‌های دو نفره و چند نفره و عکس‌هایی که او را در حال کشیدن قلیان یا پوشیدن لباس نشان می‌دهند. ما نمی‌دانیم این زن کیست اما پیداست که سوروگین توجه ویژه‌ای به او داشته است؛ دلیل این توجه را هم نمی‌دانیم اما شاید جاذبۀ چهرۀ این زن سوروگین را به عکاسی از او ترغیب کرده باشد.

حال و هوا و فضای عکس‌ها نشان می‌دهد که این زن باید از طبقۀ متوسط به بالا یا حتی از اعیان بوده باشد؛ اما نشانه‌ای که بتوانیم جایگاه دقیق او یا هویتش را حدس بزنیم در عکس‌ها وجود ندارد. در مورد هیچکدام از عکس‌ها هم توضیحاتی که بتواند اطلاعاتی دربارۀ او در اختیار ما بگذارد وجود ندارد.

در بیشتر آرشیوها صرفا عنوان «یک زن» یا «چند زن» در توضیح عکس‌هایی که این شخص در آن‌ها حضور دارد نوشته شده است. اما یکی از آرشیوهایی که دو سه عکس باکیفیت از این شخصیت را در خودش دارد، مجموعۀ عکس‌ها را مربوط به «حرمسرای ناصرالدین شاه» معرفی کرده است.

(نفر اول از سمت چپ)

بعید نیست که این زن از اهالی دربار بوده باشد اما این امکان هم هست که این آرشیو فقط به خاطر شباهت این عکس‌ها به عکس‌های مربوط به حرمسرا این عنوان کلی را به آن‌ها داده باشد. ضمن اینکه نوع عکس‌های پرتره‌ای که از این زن گرفته شده تا حدی متفاوت با عکس‌های معمول زنان درباری به نظر می‌رسد.

(نفر سوم از سمت چپ، با «ژست» قلم و دفتر)

همسران ناصرالدین‌شاه معمولا در عکس‌های تک‌نفره سیمایی جدی‌تر دارند و مستقیما به دوربین نگاه می‌کنند. اما این زن در عکس‌های تک‌نفره‌ و حتی دست‌جمعی‌اش ژست‌هایی نسبا هنری گرفته است. این حالت می‌تواند این گمان را تقویت کند که سوروگین این زن را به عنوان یک «مدل» از یک خانوادۀ اشرافی انتخاب کرده است.

در هر حال واقعیت هر چه که باشد، چهرۀ این زن در دل عکس‌های آنتوان سوروگین به ابدیت پیوند خورده و ماندگار شده است، بدون آنکه هویتش برای ما آشکار شده باشد.