عکس مرحوم بهرام بیضایی
بهرام بیضایی، یکی از بزرگترین نمایشنامهنویسان، فیلمسازان و پژوهشگران معاصر ایران بود که آثارش تأثیر عمیقی بر سینما و تئاتر فارسی گذاشت. در این مقاله از به زندگی، آثار و میراث ماندگار این هنرمند بزرگ میپردازیم.
بهرام بیضایی (یا بیضائی؛ زاده ۵ دی ۱۳۱۷ در تهران – درگذشته ۵ دی ۱۴۰۴ در کالیفرنیا، ایالات متحده)، یکی از برجستهترین چهرههای هنر معاصر ایران بود که به عنوان نمایشنامهنویس، فیلمنامهنویس، کارگردان سینما و تئاتر، پژوهشگر تاریخ و ادبیات، شاعر، مترجم و استاد دانشگاه شناخته میشود.
او با آثاری چون فیلم باشو، غریبه کوچک (که اغلب به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران برگزیده شده) و نمایشنامه مرگ یزدگرد (شاهکار ادبی و نمایشیاش)، نقش کلیدی در دگرگونی تئاتر و سینمای ایران ایفا کرد. بیضایی را بسیاری "فردوسی معاصر" یا "وارث فردوسی" نامیدهاند، زیرا آثارش با بهرهگیری از اسطورهها، تاریخ و فرهنگ ایرانی، هویت ملی را بازسازی و نقد میکرد. او در روز تولد ۸۷ سالگیاش، بر اثر عوارض ناشی از سرطان، در منزلش در کالیفرنیا درگذشت ، خبری که موجی از اندوه و واکنشهای داخلی و خارجی را برانگیخت.
بیضایی بیش از ۷۰ کتاب، ۱۰ فیلم بلند، ۴ فیلم کوتاه و دهها نمایشنامه و نمایش را در کارنامه خود داشت. آثارش به زبانهای مختلف ترجمه و در آسیا، اروپا، آمریکا و استرالیا اجرا شد. او با وجود فشارها، سانسور و محدودیتهای سیاسی، همواره بر تعهد به هنر و میهندوستی تأکید داشت و زندگیاش را وقف پاسداشت فرهنگ ایرانی کرد.
عکس جوانی بهرام بیضایی
بهرام بیضایی در خانوادهای اهل ادب در تهران زاده شد. پدرش، میرزا نعمتالله بیضایی آرانی (متخلص به "ذکایی")، شاعر، تذکرهنویس و کارمند اداره ثبت اسناد بود که از آران کاشان به تهران مهاجرت کرده بود. مادرش، نیّره موافق، خانهدار بود و از خانوادهای مذهبی و فرهنگی میآمد. خانواده پدری بیضایی سابقهای طولانی در شعر و تعزیهگردانی داشت؛ نیاکانش از زمان ابن روح (پدربزرگ پدرش) در آران تعزیه اجرا میکردند. ذکایی بنیانگذار انجمن ادبی طهران بود و جلسات هفتگیاش در خانهشان برگزار میشد، جایی که بیضایی از کودکی با شعر و ادبیات آشنا شد.
بیضایی یک خواهر بزرگتر داشت و کودکیاش با دشواریهایی چون زندان پدر (به دلیل اتهامات سیاسی) و بیماری سل او گذشت. او از مدرسه گریزان بود و اغلب به سینما پناه میبرد، فیلمهای کلاسیک را بارها میدید و پلانها را در ذهن حفظ میکرد. در نوجوانی با خودکشی صادق هدایت آشنا شد و از او تأثیر گرفت. همچنین، شاهنامه فردوسی را خواند و با اساطیر ایرانی دمخور شد، عناصری که بعدها در آثارش برجسته شدند.
بهرام بیضایی و ناصر تقوایی
بیضایی در دبیرستانهای ابومسلم و دارالفنون درس خواند و با همکلاسیهایی چون داریوش آشوری، نادر ابراهیمی و عبدالمجید ارفعی همدوره بود. او نویسندگی را از نوجوانی با داستانهایی مانند "آرش" (با الهام از مهدی اخوان ثالث) آغاز کرد. پس از معافیت از سربازی، در سال ۱۳۳۸ وارد رشته ادبیات فارسی دانشگاه تهران شد، اما پس از یک سال انصراف داد زیرا برنامه درسی با علاقهاش به نمایشنامهنویسی همخوانی نداشت. در عوض، به پژوهش در نمایش ایرانی پرداخت و کتاب نمایش در ایران (۱۳۴۴) را نوشت، اثری که همچنان مرجع مهمی در تاریخ نمایش ایران است.
او در اداره ثبت اسناد استخدام شد، اما در سال ۱۳۴۱ به اداره هنرهای دراماتیک منتقل گردید و با گروه هنر ملی همکاری کرد. از همین دوره، مقالات و پژوهشهایش در مجلاتی چون موسیقی، هنر و سینما منتشر شد. بیضایی یکی از بنیانگذاران کانون نویسندگان ایران (۱۳۴۷) بود و از سال ۱۳۴۸ تدریس در دانشگاه تهران را آغاز کرد.
دهه ۱۳۴۰ دوران شکوفایی بیضایی بود. او سهگانه عروسکی (عروسکها، غروب در دیاری غریب و قصه ماه پنهان) را در سال ۱۳۴۲ منتشر کرد و نمایشنامههایی چون پهلوان اکبر میمیرد (۱۳۴۲) و هشتمین سفر سندباد (۱۳۴۳) نوشت که با موفقیت اجرا شدند. نخستین کارگردانی تلویزیونیاش عروسکها (۱۳۴۵) بود و در سال ۱۳۴۶ نمایشهای ضیافت و میراث را روی صحنه برد.
ورود به سینما با فیلم کوتاه عمو سیبیلو (۱۳۴۹) آغاز شد و نخستین فیلم بلندش رگبار (۱۳۵۰) بود که بهترین فیلم جشنواره سپاس شد. او از بنیانگذاران کانون سینماگران پیشرو (۱۳۵۲) بود و فیلمهایی چون غریبه و مه (۱۳۵۲)، کلاغ (۱۳۵۵) و چریکه تارا (۱۳۵۷) را ساخت – آثاری که او را در موج نو سینمای ایران قرار دادند. بیضایی همچنین تدوینگر فیلمهایی چون دونده (امیر نادری، ۱۳۶۳) بود.
در تئاتر، نمایشنامههایی چون مرگ یزدگرد (۱۳۵۸) را نوشت و اجرا کرد که بعدها به فیلم تبدیل شد. او بیش از ۱۴ نمایش را کارگردانی کرد و شاگردان برجستهای چون سوسن تسلیمی، پرویز شهبازی و رضا قاسمی تربیت کرد.
عکس های بهرام بیضایی
پس از انقلاب ۱۳۵۷، بیضایی از کانون نویسندگان کناره گرفت و در سال ۱۳۶۰ از دانشگاه تهران اخراج شد،درست دو ماه مانده به بازنشستگی. با وجود فشارها، فیلمهایی چون مرگ یزدگرد (۱۳۶۰)، باشو، غریبه کوچک (۱۳۶۴–۱۳۶۸، توقیفشده تا پایان جنگ) و شاید وقتی دیگر (۱۳۶۶) را ساخت. باشو با نوآوری در صدابرداری سر صحنه، پیشگام بود و در نظرسنجیها بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران شناخته شد.
او در سال ۱۳۶۷ به اروپا مهاجرت کرد اما پس از یک سال بازگشت و فیلم مسافران (۱۳۶۹–۱۳۷۰) را ساخت.
بیضایی دو بار ازدواج کرد. نخستین ازدواجش در سال ۱۳۴۴ با منیراعظم رامینفر (خواهرزاده عباس جوانمرد) بود که حاصل آن سه فرزند: نیلوفر (۱۳۴۵)، ارژنگ (۱۳۴۶، درگذشته در کودکی) و نگار (۱۳۵۱) بود. این ازدواج در سال ۱۳۶۸ به دلیل ناسازگاریهای کاری به جدایی انجامید ، رامینفر مخالف ادامه فعالیت هنری بیضایی بود.
بهرام بیضایی در کنار همسر اول و فرزندانشان
دومین ازدواج در سال ۱۳۷۱ با مژده شمسایی (بازیگر و چهرهپرداز، زاده ۱۳۴۷) بود که فرزندشان نیاسان (۱۳۷۴) است. شمسایی در بسیاری از آثار بیضایی (مانند مسافران و سگکشی) نقشآفرینی کرد و تا پایان عمر، همراه و حامی او بود. پس از درگذشت بیضایی، شمسایی دلنوشتهای احساسی منتشر کرد که بازتاب گستردهای داشت.
بهرام بیضایی در کنار همسر دومش و فرزندشان
در دولت خاتمی (۱۳۷۶)، بیضایی پس از ۱۸ سال دوری از صحنه، نمایشهایی چون بانو آئویی و کارنامه بندار بیدخش را اجرا کرد. فیلم سگکشی (۱۳۷۸–۱۳۷۹) پرفروشترین فیلم سال ۱۳۸۰ شد. آخرین فیلم بلندش در ایران وقتی همه خوابیم (۱۳۸۷) بود.
به دلیل فشارها و عدم امکان کار آزادانه، در سال ۱۳۸۹ به دعوت دانشگاه استنفورد به آمریکا مهاجرت کرد ، مهاجرتی ناخواسته که کوششهای دوستداران برای بازگشتش بینتیجه ماند.
در استنفورد، استاد کرسی ایرانشناسی شد و درسهایی چون "سینما در ایران" و "نمایش در ایران" داد. نمایشهایی چون طربنامه (۱۳۹۵)، چهارراه (۱۳۹۷) و داش آکل به گفته مرجان (۱۴۰۳–۱۴۰۴) را اجرا کرد. در سال ۱۳۹۶ دکترای افتخاری دانشگاه سنت اندروز را دریافت کرد.
در فروردین ۱۴۰۳، خبر ابتلایش به سرطان منتشر شد، اما او تا آخرین ماهها فعال بود.
بیضایی در ۵ دی ۱۴۰۴ (۲۶ دسامبر ۲۰۲۵)، همزمان با تولد ۸۷ سالگیاش و "روز نمایشنامهنویس" (به احترام او و اکبر رادی)، در کالیفرنیا درگذشت. علت مرگ، عوارض سرطان بود که از سال پیش با آن دستوپنجه نرم میکرد.
بهرام بیضایی برجستهترین چهره های هنر معاصر ایران
تصاویر بهرام بیضایی
بهرام بیضایی فیلمساز ایرانی
بهرام بیضایی و پسرش نیاسان
بهرام بیضایی و همسرش مژده شمسایی
عکس های بهرام بیضایی
گردآوری:بخش فرهنگ و هنر
در آیدت،
فایلهای
خود را به فروش بگذارید و یا
مقالاتتان
را منتشر کنید👋
پاسخ ها