نقش فضای سایبر در توسعه سیاسی کشور

آرش قربانی‌سپهر؛ نقش فضای سایبر در توسعه سیاسی کشور

آرش قربانی‌سپهر*؛ زیستن در میان جمع و تلاش برای برقراری ارتباط با دیگران، سبب پیدایش و ساخت انواع وسایل ارتباطی را موجب شد. لذا دهه1970 میلادی زیست جهانی بشریت با یک انقلاب جدید روبرو شد. این انقلاب جدید به نام «انقلاب اطلاعات» شهرت یافته است.

گسترش سریع فن‌آوری اطلاعات و روابط بین‌الملل، سبب شد تا ارتباط انسانها در سراسر جهان مورد توجه قرار گیرد و تأثیراتی شگرفی بر جای گذارد. رشد روز افزون فناوری‌های ارتباطی و تبادل سریع اخبار و اطلاعات طی یک دهه اخیر، تغییرات شگرفی در عرصه ارتباطی ایجاد کرده است.

این تغییرات با فراگیر شدن وسایل ارتباطی نوین همانند اینترنت، شتاب فزایندهای یافته است. بنابراین می‌توان با توجه به تأثیرات پر اهمیت فضای سایبر بر کشورها، نقش و جایگاه آن را به عنوان عاملی مهم در نظر داشت. زیرا که با مقبولیت جهانی اینترنت و فضای سایبر، مفهوم مکان از یک دیدگاه مشخصی کنار گذاشته شده است، ارتباطات بین قاره‌ای و انتقال اطلاعات با یک اشاره بر صفحه کلید رایانه‌ها امکان پذیر می‌باشد.

همچنین، از نظر قرآن کریم، برای این که هر چیزی به درستی و به شکل مناسب استفاده شود باید نسبت به توانایی‌ها، امکانات و ظرفیت‌های آن، اطلاع‌رسانی دقیق و کاملی انجام شود. از این رو، قرآن کریم در بیان هر حکمی می‌کوشد تا به آثار و فواید آن اشاره کند تا موجب شود تا شخص و یا جامعه به انگیزه دستیابی به این آثار و هدف گام بردارد.

با این تدابیر افزایش دسترسی به فضای سایبر منجر به افزایش خودآگاهی جامعه و افزایش سطح مشارکت شهروندان در جامعه خواهد شد، آن هم در دورهای از زمان که ویروس کرونا زمینه آن شد تا شهروندان از فضای سایبر بیشتر از فضای واقعی استفاده کنند و کارهای روزانه خود را انجام دهند.

در مجموع فضا یک مقوله بسیار عام است. فضا تمام جهان هستی را در برمی‌گیرد و ما را در تمام طول زندگی احاطه کرده است. هر کاری که انسان انجام می‌دهد، دارای یک جنبه فضایی نیز است، به عبارتی هر عملی که انجام می‌شود، احتیاج به فضا دارد، در واقع فضا عرصه مانور انسان برای حیات و زندگی است.

از این رو با نفوذ گسترده رسانه‌های جمعی به ویژه رسانه‌های اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی مجازی و ابزارهای پیام‌رسان موبایلی، ابعاد مختلف فضای زندگی انسان را بطور عام و کنشگران سیاسی آن، به طور خاص هر چه بیشتر در محدوده و تحت تأثیر این پدیده‌های فناورانه نوظهور در عصر اطلاعات و جامعه اطلاعاتی قرار داده است.

این گسترش فضای سایبر در دوران کنونی بخش جدایی ناپذیر زندگی انسان‌ها می‌باشد و در طول شبانه روز از محتوای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و آموزشی آن استفاده می‌کنند.

در زندگی انسان امروز و در پرتو نقش آفرینی گسترده رسانه‌های اجتماعی مبتنی بر وب، عرصه سیاست‌ورزی رسمی بیش از پیش، از نهان هزار تویِ مکان‌های خصوصی به مکان‌های عمومی نقل مکان کرده و تمام افراد جامعه را درگیر خود، ساخته است.

اکنون در نظام دموکراتیک، مشارکت در تعیین سرنوشت سیاسی افراد نه به مثابه یک امتیاز اعطا شده از سوی حکومت‌ها بلکه به عنوان یک حق طبیعی و ذاتی برای شهروندان شناخته می‌شود. بر این بنیاد، نوشتار حاضر در صدد آن است تا به این سوأل که، فصای سایبر در توسعه کشور از چه جایگاهی برخوردار است؟ پاسخ دهد.

اطاعت ‌پذيری جامعه تحت تأثير شيوه‌های ناپيدا و غيرملموس اقناع و تبليغ قرار گرفت. به قول علي شريعتی، اگر در استعمار كهنه، دست‌ها روی سرها بود و از زور استفاده مي‌شد در استعمار نو، دستها ميان سرها رفت و به مغزها اثر گذاشت. چارلز ليندبلام معتقد است در آستانه‌ی قرن بيست و‌ يكم استفاده از زور و روش‌هاي جبري آشكار به تدريج كم رنگ شده، ولی از سوی ديگر، گسترش انواع رسانه‌هاي همگانی و حضور آن‌ها در عرصه‌های مختلف زندگی، اقناع را به بهترين و مؤثرترين ابزار براي حل مناسبات ميان حاكمان و مردم و نيز آحاد مختلف مردم تبديل كرده است.

اهميت رسانه در تصميم‌گيری

1) رسانه‌هاي فني به واسطه‌ي ظرفيت تثبيت قادر به ذخيره‌ي اطلاعات يا محتواي نمادين هستند. از همين روست كه رسانه‌هاي فني را مي‌توان به مثابه انواع گوناگوني از سازوكارهاي ذخيره‌ي اطلاعات در نظر گرفت كه به درجات مختلف مي‌توانند اطلاعات يا محتواي نمادي را حفظ كرده، آنها را براي استفاده‌هاي بعدي آماده و در دسترس نگاه دارند.

2) دگرگوني در حس مسافت كه آن را "فشردگي زماني و مكاني" توصيف كرده‌اند با تحول وسايل ارتباطي جديد كامل مشهود است. موانع مكاني كاهش يافته و آهنگ زندگي اجتماعي شتاب گرفته‌ی سرعت ارتباط عملاً بدون مدت شده، گويي جهان كوچك‌تر شده است و دهكده‌اي بيش نيست.

سرعت انتقال اطلاعات توسط رسانه‌هاي امروزي باعث شده است كه بتوان اطلاعات مورد نياز را در كمترين زمان به دست آورد و از آن براي اخذ تصميم استفاده كرد.

سه عامل سرعت، صحت و تجميع اطلاعات توسط رسانه‌ها مي‌تواند در تصميم‌گيري توسط تصميم‌گيرندگان بسيار مؤثر باشد.

1- لزوم تصميم‌گيري به طور جامع و عقلايي احاطه‌ي كامل و تخصصي مسئله‌ي مورد تصميم است تا بتوان نتيجه‌ي آنها را پيش‌بيني كرد. تصميم‌گيرندگان ممكن است احاطه‌ي كامل به مسئله نداشته باشند يا مسئله‌ي موردنظر از جهت تئوري كاملاً مورد بررسي قرار نگرفته باشد كه تصميم‌گيري به شيوه‌ي جامع تئوري در آن زمينه میتواند كمك كننده به تصميم‌گيران باشد.

رسانه‌ها مي‌توانند با برگزاري ميزگردهاي علمي و تخصصي و دعوت از نخبگان جامعه و صاحبنظران [جهان اندیشان] با گرايش و ديدگاه‌هاي مختلف موضوع را از جهات متفاوت مورد كاوش و بررسي قرار داده و تصميم‌گيران [جهان گردانان] را در تصميم و ارائه‌ي راه حل مناسب ياري رسانند. بسياري از خط مشي‌هاي عمومي چون مبتني بر اطلاعات دقيق و به موقع نبودند، در اجرا با مشكل مواجه شده‌اند. جريان آسان و آزاد از طريق رسانه‌ها امكان مي‌دهد تصميم‌گيري از روي احساس و تحريكات نباشد، بلكه با تصميمي عقلاني صورت گيرد.

البته بايد توجه داشت كه ما نبايد فرض كنيم هر آن‌چه از رسانه‌ها منعكس مي‌شود نظرات عمومي است، زيرا اغلب رسانه‌ها تصورشان اين است كه از بطن مردم‌اند و بين نظرات خود و افكار عمومي دچار سردرگمي‌اند و مي‌خواهند نظرات خود را به مردم تحميل كنند و دنيا را از دريچه خود به تماشاي عموم بگذارند.

در اين بين تصميم‌گيرندگان نيز ممكن است مغلوب شده و نظرات آنها را افكار عمومي دانسته و براساس آن نظرات تصميم‌گيري نمايند. لذا، اطلاع‌رساني با معيارهاي مفيد اطلاعات به ويژه رعايت دقت و صحت آن به دور از احساسات و تحريكات ديگران و استفاده از نخبگان و متخصصين در جهت آگاهي افكار عمومي و دخيل كردن آنان در تصميمگيري در توان رسانه‌ها مي‌باشد.

اهميت و تأثيرگذاري رسانه‌ها باعث شده است كه قانون‌گذار در وضع قوانين آن را مدنظر قرار داده و قوانين خاص وضع كند. چند نمونه از تأثيرات رسانه بر افكار عمومي، وضع قوانين و تصميم‌گيري‌ها به اختصار اشاره مي‌شود:

1) قانون مطبوعاتي ايران قبل از انقلاب اسلامي در قانون اساسي مشروطيت آمده است: روزنامه‌جات مي‌توانند تمام مذاكرات مجلس را به طبع برسانند. بدون تحريف و تغيير معنا تا عامه ناس از مباحث مطلع شوند.

2) قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران درخصوص رسانه ها: در صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران آزادي بيان و نشر افكار با رعايت موازين اسلامي و مصالح كشور بايد تأمين گردد، اصل 24 قانون اساسي.

3) براي مقابله با بحران‌ها و فجايع طبيعي نيازمند به قوانين براي مطلع‌سازي مسئولان و همچنين شهروندان مي‌باشد كه به علت هزينه بر بودن و غيرقابل چشم گيربودن، كمتر تمايل به تصويب آن‌ها وجود دارد. در اين مقاطع زماني است كه رسانه‌ها مي‌توانند اهميت و ضرورت اين قوانين را براي مردم و مسئولان مشخص سازند و با اعطاي اعتبار اجتماعي رسانه به موضوع، آن را در دستور كار شوراها – مجلس يا شهرداري‌ها و سازمان‌هاي ديگر قرار دهد.

4) قانون اسرار رسمي: طبق اصول كلي حقوق عمومي انگلستان، تحريك افراد به عمليات خرابكارانه و طغيان و عدم اطاعت از قانون، لطمه‌زدن به اخلاق عمومي و خصوصي و اتهامات افترا آميز مورد تعقيب قرار مي‌گيرد و جرم شناخته مي‌شود كه عموماً اين جرايم توسط رسانه‌ها صورت مي‌گيرند.

در قانون اساسي ايالت ويرجينيا آمده است: قانون‌گذار مي‌تواند با وضع مجازات‌هاي لازم، انتشار يا فروش كتاب‌ها، روزنامه‌ها و... را ممنوع كند. هر شهروندي مي‌تواند آزادانه به طور شفاهي يا كتبي عقايد خود را درباره تمام موضوعها منتشر كند. مسئوليت سوءاستفاده از اين حق نيز بر عهده اوست. بدین ترتیب فضای سایبر عرصه‌های در اختیار حکومتهاست که با در اختیار داشتن آن به شیوه نوین جامعه را کنترل و توسعه دهند و نباید فقط به نقاط ضعف آن که زمینه خودآگاهی و برخی مسائل پیش آمده را فراهم می‌نماید به طور کامل انکار کرد.

امروزه اکثر حکومت‌ها برای اداره سرزمین خود به شیوه بایسته از این فضای سایبر استفاده کرده و بهگونه شایسته سرزمین و جامعه خود را اداره می‌کنند. همانطور که جهان بشریت روز به روز در حال گسترش و تغییر و تحول است، علم انسان هم مداماً در حال تغییر و تحول است و به‌گونهای پویا است. لذا آخرین تکنولوژی بشریت در عصر حاضر ساخت فناوریهای نوین و شکلگیری فضای سایبر است که باید از این فضا جهت مدیریت و کنترل جامعه استفاده کرد.

لذا پیشنهاد می‌شود که در سند الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت (5 دهه آینده) به اهمیت و جایگاه این عرصه نو در کنترل و مدیریت جامعه توجه مبذول صورت پذیرد و در این عرصه گام‌های بلندی برداشته شود، زیرا جهان بشریت رو به سمت و سوی تکنولوژی‌های نوین و استفاده از این ابزار در مدیریت جوامع است. باید گفت که استفاده درست و بهینه از این فضا زمینه شکل‌گیری و افزایش مشارکت شهروندان و احساس رضایت بیشتر آن‌ها از نوع مشارکتشان در جامعه خواهد بود که در این صورت جامعه پیشرفت قابل توجهی خواهد داشت.

سخن آخر اینکه باید به‌ گونه‌ای از این فضای سایبر در کشورمان [ایران] استفاده نمود که زمینه یکپارچگی و همبستگی بیشتر میان ملت فراهم شود، نه این‌که زمینه از هم پاشیدگی میان آن‌ها را ایجاد کند. لذا، یکپارچگی و یک‌رنگی زمانی در این فضا شکل خواهد گرفت که مدیریت آن به شیوه صحیح پایه‌گذاری شود تا بتوان این فضا را به سامان ساخت.

به عبارتی، هر اندازه که راهکار و برنامه‌ریزی‌ها از سوی [سایبراندیشان] و [سایبرگردانان] در جهت نوع استفاده و در اختیار قرار گرفتن این فضا به شهروندان بهتر و درست‌تر باشد، ما شاهد آن خواهیم بود که این فضا تبدیل به مکملی خواهد شد که در راستای توسعه کشور گام خواهد برداشت و در طول هم حرکت خواهند کرد نه در عرض هم.

بدین ترتیب به مدیران این عرصه تنها پیشنهادی که می‌توان نمود این است که این فضا را به گونه‌ای مدیریت نمایند که از آن بتوان در راستای توسعه کشور استفاده نمود و دیگری این‌که، گروهی سودجو نتوانند از این فضا در جهت تهدید منافع ملی کشور استفاده نمایند. لذا، امروزه فضای سایبر در کشورداری از جایگاهی برخوردار شده است که نمی‌توان وجود و نقش آن را انکار نمود و به نوعی حکومت‌ها تنها با استفاده و بکارگیری این فضا در عصر حاضر، می‌توانند سرزمین خود را مدیریت و کنترل نمایند. بدین ترتیب توجه به آن از اهمیت بسیاری در به سامان نمودن فضای کشور برخوردار است.

*دانشجوی دکتری ژئوپلیتیک دانشگاه خوارزمی و برگزیده بنیاد ملی نخبگان در سال تحصیلی 98-99