اولین زن حاکم در ایران که آرامگاهش زیارتگاه شد

مقبرۀ امام‌زاده سیده ملک خاتون در منطقۀ خاوران تهران، آرامگاه نخستین بانوی شیعه‌ای است که فرمانروایی بخش‌هایی از ایران را به دست آورد؛ بانویی که در تاریخ به عدالت و انصاف و تدبیر مشهور شده است.

فرادید: ابن‌سینا از جملۀ دانشمندانی بود که در بخشی از دوران زندگی خود در دربار آل بویه زندگی می‌کرد؛ شیخ‌الرئیس احتمالا به دلایل مذهبی نمی‌خواست که به دربار محمود غزنوی برود و بنابراین دربار حاکمان شیعه را پناهگاهی برای خود می‌دانست. یکی از حاکمان سلسلۀ آل‌بویه که ابن سینا مدتی را در دربار او گذراند بانویی به نام «شیرین دخت اسپهبد رستم طبری» بود.

شیرین در واقع مادر مجدالدولۀ دیلمی بود که اسماً فرمانروایی ری و طبرستان در اختیار داشت اما از آنجا که مجدالدوله در خردسالی به حکومت رسیده بود، این مادرش شیرین بود که بعد از درگذشت همسرش فخرالدوله دیلمی در عمل حکومت را به دست گرفته بود.

شیرین که نسبش به حضرت موسی بن جعفر (ع) می‌رسید، به دلیل همسری فخرالدوله لقب «ملک‌خاتون» را داشت و به جهت اینکه دو تن از فرزندانش به حکومت رسیده بودند لقب «ام‌الملوک» را یافته بود.

حکومت شیرین که علاوه بر ری و طبرستان در بخش‌هایی از مرکز ایران نیز گسترده بود، پناهگاهی برای اندیشمندان شیعه و علما و فلاسفه به حساب می‌آمد. تاریخ‌نویسان دوران حکومت او را همراه با عدالت و تدبیر و انصاف توصیف کرده‌اند. عنصرالمعالی در کتاب قابوس‌نامه او را اینگونه توصیف کرده است: «زنی به ری پادشاه بود و او را سیده گفتندی؛ زنی ملک‌زاده و عفیفه و زاهده بود».

سیده خاتون شخصا بر همۀ امور مملکت‌داری نظارت می‌کرد و آنطور که حمدالله مستوفی در کتاب «تاریخ گزیده» نوشته است، هر روز در پس «پردۀ رقیق» می‌نشست و با وزیران و سایر مراجعان سخن می‌گفت.

در حالیکه در دوران بیش از سی سالۀ حکومت سیده، سلطان محمود غزنوی بارها خیال تصرف ری را در سر پرورانده بود، اما تا سیده زنده بود این نقشه به اجرا نرسید. تنها بعد از مرگ بانو بود که غزنویان توانستند ری را تصرف کنند؛ آنها به دلیل تعصبات مذهبی بسیاری از علما و اندیشمندان را کشته و کتاب‌های فلاسفه و عالمان را در زیر چوبه‌های دار به آتش کشیدند.

آرامگاه بانو شیرین امروز زیارتگاهی است که به نام «امام‌زاده سیده ملک خاتون» شناخته می‌شود؛ این آرامگاه در خیابان خاوران تهران و در محلۀ اتابک واقع شده است. بنای اصلی این حرم مربوط به دوران فتحعلی شاه قاجار است و در طی یکی دو قرن اخیر چند بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.