سندرم مارفان؛ همه چیز درباره این بیماری ژنتیکی لاعلاج

سندرم مارفان از بیماری‌های ژنتیکی است که بر بافت همبند اثر می‌گذارد و قسمت‌های مختلف بدن را درگیر می‌کند. متأسفانه این بیماری درمانی ندارد و درمان‌های موجود فقط موجب کاهش عوارض بیماری و افزایش طول عمر بیمار شوند. در ادامه با این بیماری، علت، علائم و روش‌های درمان آن بیشتر آشنا می‌شویم.

سندرم مارفان چیست؟

سندرم مارفان (Marfan syndrome) عارضه‌ای است که بر بافت همبند (connective tissue) اثر می‌گذارد. بافت همبند سلول‌ها، اندام‌ها و سایر بافت‌های بدن را کنار هم نگه می‌دارد و از بسیاری از ساختارهای موجود در سراسر بدن پشتیبانی می‌کند. بافت همبند در رشد و نمو نیز اهمیت دارد. در سندرم مارفان بافت همبند طبیعی نیست. درنتیجه چند سیستم بدن از جمله قلب و عروق، استخوان‌ها، تاندون‌ها، غضروف‌ها، چشم‌ها، پوست و ریه‌ها تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند.

علت سندرم مارفان

سندرم مارفان به‌علت وجود یک ژن غیرطبیعی ایجاد می‌شود. این ژن fibrillin-1 یا FBN1 نام دارد و به ساخت پروتئینی در بافت همبند به‌نام فیبریلین ۱ (fibrillin-1) کمک می‌کند. (فیبریلین ۱ در ایجاد خاصیت کشسانی و قدرت بافت همبند نقش دارد.) این ژن غیرطبیعی به‌ این صورت به وجود می‌آید:

• در حدود ۷۵درصد موارد، این ژن از پدر یا مادر مبتلا به ارث می‌رسد. این الگو وراثت اتوزومال غالب (autosomal dominant) نام دارد، یعنی در مردان و زنان مساوی رخ می‌دهد و ممکن است تنها از یکی از والدین به ارث برسد. احتمال اینکه بیماران مبتلا به سندرم مارفان این اختلال را به هریک از فرزندانشان انتقال دهند ۵۰درصد است.
• در ۲۵درصد موارد، ژن معیوب بر اثر جهشی جدید ایجاد می‌شود و از والدین به ارث نمی‌رسد. پژوهشگران عقیده دارند که احتمال این اتفاق زمانی بیشتر است که پدر بیش از ۴۵ سال سن داشته باشد.

سندرم مارفان در بدو تولد وجود دارد، ولی ممکن است که تا سنین نوجوانی یا جوانی تشخیص داده نشود.

علائم سندرم مارفان

سندرم مارفان نوعی اختلال ژنتیکی «بیان متغیر» (variable expression) است، یعنی همه بیماران مبتلا به آن علائم مشابهی ندارند و ممکن است که علائم بیماری در بعضی از افراد شدیدتر از دیگران باشد. حتی علائم بیماری در میان اعضای یک خانواده نیز ممکن است بسیار متفاوت باشد. بعضی از بیماران با عوارضی مواجه می‌شوند که زندگی‌شان را تهدید می‌کند، درحالی‌که در سندرم مارفان خفیف علائم اندکی مشاهده می‌شود. در بیشتر موارد با افزایش سن، بیماری موجب تغییراتی در بافت همبند می‌شود و علائم آن آشکار می‌شوند. سندرم مارفان بر بافت همبند اثر می‌گذارد، بنابراین ممکن است بر تمام بدن از جمله سیستم اسکلتی، قلب و عروق خونی، چشم‌ها، پوست و اندام‌ها اثر بگذارد.

۱. ویژگی‌های فیزیکی خاص

ویژگی‌های فیزیکی و ظاهری این بیماری عبارت‌اند از:

• صورت دراز و باریک؛
• هیکل بلند و لاغر؛
• بلند‌بودن بازوها و پاها و انگشتان دست و پا؛
• خمیدگی ستون فقرات (اسکولیوز (Scoliosis) یا انحنای جانبی ستون فقرات در ۶۰درصد از بیماران مبتلا به سندرم مارفان مشاهده می‌شود)؛
• بیرون‌زدگی یا فرورفتگی استخوان جناغ سینه (sternum)؛
• ضعف مفاصل و دررفتن آنها؛
• صافی کف پا.

۲. مشکلات دهان و دندان

مشکلات دهان و دندان مبتلایان عبارت‌اند از:

• دندان‌های شلوغ؛
• سقف دهان قوس‌دار باریک و بالاتر از حد معمول.

۳. مشکلات چشمی

بیش از نیمی از بیماران مبتلا به سندرم مارفان مشکلات چشمی دارند. این مشکلات عبارت‌اند از:

• نزدیک بینی (تاری اشیای دور)؛
• آب مروارید یا کاتاراکت؛
• تفاوت در شکل چشم؛
• جداشدگی پرده شبکیه (Retinal detachment)؛
• آب سیاه یا گلوکوم؛
• نیمه‌دررفتگی عدسی (Lens subluxation) یا جابه‌جایی عدسی (Lens dislocation) که به‌سبب آن عدسی چشم از موقعیت معمول خود خارج می‌شود. ضعیف‌شدن ساختارهای نگهدارنده عدسی چشم موجب می‌شود که عدسی از جایش خارج شود. این عارضه در بیش از نیمی از بیماران مبتلا به سندرم مارفان ایجاد می‌شود.

۴. مشکلات قلب و عروق

حدود ۹۰درصد از بیماران مبتلا به سندرم مارفان دچار تغییراتی در قلب و عروق خونی خود می‌شوند که در ادامه، برخی از این تغییرات را بررسی کرده‌ایم.

۱. آنوریسم آئورت (Aortic aneurysm)

دیواره‌های آئورت ضعیف و برآمده می‌شود و ممکن است که پاره شود. آئورت شریان اصلی است که خون را از قلب به سایر قمست‌های بدن می‌برد. این مشکل معمولا در ریشه آئورت (aortic root) رخ می‌دهد. ریشه آئورت قسمت ابتدایی آئورت است که از بطن چپ خارج می‌شود.

۲. دایسکشن آئورت (Aortic dissection)

دیواره آئورت از ۳ لایه تشکیل شده است. دایسکشن زمانی اتفاق می‌افتد که پارگی کوچکی در داخلی‌ترین لایه دیواره آئورت موجب ورود خون به لایه میانی می‌شود. ممکن است که پارگی گسترش یابد و منجر به جداشدن بیشتر و احتمالا پارگی دیواره شود. شاید این عارضه موجب درد قفسه سینه یا کمر شود. دایسکشن آئورت ساختار رگ را ضعیف می‌کند و ممکن است کشنده باشد.

۳. مشکلات و ناهنجاری‌های دریچه قلب

سندرم مارفان ممکن است موجب ضعیف‌شدن و کشیدگی بافت دریچه شود. درنتیجه دریچه به‌خوبی بسته نمی‌شود و موجب نشتی و برگشت خون می‌شود. معمولا وقتی دریچه‌ها درست کار نمی‌کنند، قلب باید سخت‌تر کار کند. این مسئله شاید در‌نهایت منجر به نارسایی قلبی شود. در سندروم مارفان معمولا دریچه میترال درگیر می‌شود.

۴. بزرگ‌شدن قلب

با گذشت زمان ممکن است که عضله قلب بزرگ و ضعیف و موجب کاردیومیوپاتی (cardiomyopathy) شود (حتی اگر دریچه‌های قلب نشت نکنند). این وضعیت می‌تواند به نارسایی قلبی منجر شود.

۵. ریتم غیرطبیعی قلب

آریتمی در بعضی از بیماران مبتلا به سندرم مارفان رخ می‌دهد. آریتمی معمولا با افتادگی دریچه میترال مرتبط است.

۶. آنوریسم مغزی (Brain aneurysm)

بیماران مبتلا به سندرم مارفان ممکن است که سابقه خون‌ریزی داخل جمجمه ناشی از پارگی آنوریسم مغز (ruptured brain aneurysm) داشته باشند.

۵. مشکلات ریه

تغییرات بافت ریه احتمال بروز این خطرات را افزایش می‌دهد:

• آسم؛
• آمفیزم (Emphysema)؛
• بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD)؛
• برونشیت؛
• ذات الریه؛
• فروپاشی ریه یا پنوموتوراکس (pneumothorax).

۶. تغییرات پوستی

به‌سبب این بیماری حالت کشسانی پوست کمتر می‌شود که ممکن است موجب بروز ترک های پوستی (حتی بدون تغییر وزن) شود.

۷. عوارض اسکلتی

سندرم مارفان احتمال انحنای غیرطبیعی ستون فقرات مانند اسکولیوز (scoliosis) را افزایش می‌دهد. همچنین می‌تواند در رشد طبیعی دنده‌ها اختلال ایجاد کند و موجب بیرون‌زدگی استخوان سینه یا فرورفتگی در قفسه سینه شود. در سندرم مارفان کمردرد و پادرد شایع‌اند.

علائم سندرم مارفان در کودکان

علائم سندرم مارفان در کودکان شبیه علائم بیماری در بزرگ‌سالان است و ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• ظاهر غیرطبیعی صورت؛
• مشکلات چشمی مانند نزدیک‌بینی؛
• شلوغی دندان‌ها؛
• بدن بلند و لاغر؛
• شکل غیرطبیعی قفسه سینه؛
• بازوها و پاها و انگشتان دست بلند؛
• سستی مفاصل؛
• خمیدگی ستون فقرات؛
• صافی کف پا؛
• ترمیم ضعیف زخم‌ها یا اسکارهای روی پوست؛
• گشادشدگی ریشه آئورت؛
• افتادگی دریچه میترال؛
• بیماری ریوی مانند آمفیزم یا پنوموتوراکس خودبه‌خودی (spontaneous pneumothorace).

تشخیص سندرم مارفان

ممکن است سندرم مارفان بر بافت‌های سراسر بدن اثر بگذارد، بنابراین معمولا تیمی از پزشکان در تشخیص و تنظیم برنامه درمانی مشارکت دارند. آنها ابتدا سابقه پزشکی بیمار را می‌پرسند، برای یافتن علائم یا موارد مرتبط با مارفان معاینه فیزیکی انجام می‌دهند، درباره علائم و مشکلات فرد سؤالاتی می‌پرسند و درباره اعضای خانواده که ممکن است مشکلات سلامتی مرتبط با سندرم مارفان داشته باشند، اطلاعاتی را جمع‌آوری می‌کنند.

آزمایش‌های لازم برای ارزیابی تغییرات در قلب، عروق خونی و مشکلات ریتم قلب ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• تصویربرداری اشعه ایکس از قفسه سینه برای مشاهده مرز قلب؛
• الکتروکاردیوگرافی (ECG) برای بررسی ضربان و ریتم قلب؛
• اکوکاردیوگرافی برای بررسی مشکلات دریچه قلب، گشادشدن یا ضخیم‌شدن بطن و بررسی آئورت از نظر بزرگ‌شدن، پارگی یا آنوریسم.

اگر پزشک نتواند با اکوکاردیوگرافی بخش‌هایی از آئورت را ببیند یا فکر کند که ممکن است قبلا پارگی رخ داده باشد، احتمالا به آزمایش و بررسی‌های بیشتری نیاز خواهد بود. این بررسی‌ها عبارت‌اند از:

• اکوی قلب از راه مری (Transesophageal echo، TEE)؛
• ام.آر.آی (MRI)؛
• اسکن توموگرافی کامپیوتری (سی‌تی‌اسکن).

معمولا برای برای بررسی دورال اکتازی (dural ectasia) یا گشادشدن سخت‌شامه به سی تی اسکن یا ام آر آی نیز نیاز است. دورال اکتازی برآمدگی پوشش ستون فقرات است که معمولا علامتی ایجاد نمی‌کند، ولی در برخی از افراد ممکن است منجر به کمردرد شود. دورال اکتازی به تشخیص سندرم مارفان کمک می‌کند، ولی در سایر اختلالات بافت همبند نیز رخ می‌دهد. از روش‌های تصویربرداری سی‌تی‌اسکن یا ام‌آرآی می‌توان برای بررسی غیرطبیعی‌بودن استخوان‌ها یا مفاصل استفاده کرد.

آزمایش خون نیز ممکن است به تشخیص سندرم مارفان کمک کند. این آزمایش ژنتیکی تغییرات در ژن FBN1 را نشان می‌دهد. مشاور ژنتیک باید آزمایش ژنتیکی شما را بررسی کند، چون نتیجه آزمایش FBN1 همیشه واضح نیست. از آزمایش خون می‌توان برای تشخیص سایر جهش‌های ژنتیکی مانند سندرم لویس-دیتز (Loeys-Dietz) نیز استفاده کرد که منجر به یافته‌های فیزیکی مشابه سندرم مارفان می‌شود.

مراجعه به پزشک

اگر دچار تشدید دایسکشن آئورت شده‌اید، باید خدمات پزشکی فوری دریافت کنید. در صورت مشاهده موارد زیر، با اورژانس تماس بگیرید:

• درد شدید قفسه سینه؛
• درد بین استخوان‌های کتف یا بالای شکم.

یا مشاهده علائم و نشانه‌های شوک از جمله:

• اضطراب یا عصبی‌بودن؛
• رنگ آبی لب‌ها و ناخن‌ها؛
• گیجی؛
• سرگیجه؛
• پوست رنگ‌پریده و سرد و مرطوب؛
• تنفس کوتاه و سطحی؛
• ازدست‌دادن هوشیاری؛
• درد یا مشکل در حرکت بازوها یا پاها.

درمان سندرم مارفان

برای درمان سندرم مارفان به برنامه درمانی متناسب با مشکلات بیمار نیاز داریم. بعضی از بیماران به درمانی نیاز ندارند و فقط باید برای پیگیری وضعیت خود مرتب به پزشک مراجعه کنند. بعضی نیز به دارو یا جراحی نیاز دارند. روش درمان به این بستگی دارد که کدام قسمت‌های بدن درگیر شده و شدت بیماری چقدر است.

۱. داروها

از داروها برای پیشگیری از عوارض این بیماری یا مهار آنها استفاده می‌شود. داروها ممکن است شامل موارد زیر باشند:

• مسدودکننده‌های بتا: مسدودکننده های بتا شدت ضربان قلب و فشار درون شریان‌ها را کاهش می‌دهند. این داروها از بزرگ‌شدن آئورت جلوگیری می‌کنند یا روند آن را کندتر می‌کنند. درمان با مسدودکننده‌های بتا باید از سن کم شروع شود. اگر به‌دلیل آسم یا عوارض جانبی دارو نمی‌توانید از مسدودکننده‌های بتا استفاده کنید، ممکن است که پزشک داروی مسدودکننده کانال کلسیم را تجویز کند.
• مسدودکننده‌های گیرنده آنژیوتانسین (Angiotensin receptor blockers): مسدودکننده‌های گیرنده آنژیوتانسین (ARB) برای درمان فشار خون بالا و نارسایی قلبی استفاده می‌شوند. طبق آزمایش‌های بالینی اخیر، این داروها ممکن است به‌خوبی مسدودکننده‌های بتا برای کاهش بزرگ‌شدن آئورت مؤثر باشند.

۲. عمل جراحی

هدف از جراحی جلوگیری از دایسکشن یا پارگی آئورت و درمان مشکلات دریچه قلب است. تصمیم‌گیری درباره جراحی بر اساس موارد زیر انجام می‌شود:

• اندازه آئورت؛
• اندازه طبیعی مدنظر برای آئورت؛
• سرعت رشد آئورت؛
• سن و قد و جنسیت بیمار؛
• سابقه خانوادگی دایسکشن آئورت (aortic dissection).

برای جایگزینی قسمت بزرگ‌شده آئورت می‌توان از ۲ تکنیک جراحی استفاده کرد:

• روش قدیمی: آئورت با لوله‌ای مصنوعی به‌نام گرَفت (graft) و دریچه آئورت با دریچه مکانیکی جایگزین می‌شود.
• روش کاشت مجدد اصلاح‌شده با حفظ دریچه (Valve-sparing modified reimplantation method): آئورت با عروق مصنوعی جایگزین و دریچه آئورت سر جایش قرار داده می‌شود. روش حفظ دریچه باید به‌دستِ جراحی مجرب انجام شود.

شناخت بهتر سندرم مارفان، تشخیص زودهنگام، پیگیری‌های دقیق و تکنیک‌های جراحی ایمن‌تر موجب دستیابی به نتایج بهتر می‌شود. ممکن است که برای مشکلاتی که سندرم مارفان در سایر بخش‌های بدن ایجاد کرده‌ است به درمان نیاز داشته باشید. پزشکان متخصص ریه، استخوان و چشم می‌توانند برای رفع مشکلات این نواحی به شما کمک کنند.

طول عمر بیماران سندرم مارفان

از اواخر دهه ۱۹۷۰ پیشرفت‌های پزشکی (به‌ویژه در جراحی قلب) موجب شده است که امید به زندگی در بیماران مبتلا به سندرم مارفان افزایش یابد. در گذشته امید به زندگی این بیماران ۳۲ سال بود، ولی امروزه بعضی از بیماران می‌توانند بیش از ۷۲ سال عمر کنند. تشخیص بیماری در سن کم بهتر است، زیرا بیماری با گذشت زمان پیشرفت می‌کند.

سخن پایانی

اطلاع از ابتلا به اختلالات ژنتیکی مانند سندرم مارفان نگران‌کننده است. ممکن است که نگران تغییرات در سبک زندگی، هزینه‌های درمانی، جراحی و نیاز به مراقبت‌های پزشکی بعدی در باقی عمر خود باشید. برای درمان حتما باید به پزشکی مراجعه کنید که تجربه درمان سندرم مارفان را دارد. اگر نگران خطر این بیماری در فرزندان خود هستید، به مشاور ژنتیک مراجعه کنید.