ردپای آب چیست؟ آبی که نمی‌توانیم ببینیم اما مصرف می‌شود

با آب سبز، آبی و خاکستری آشنا شوید.

زنگ هشدار وضعیت آب در ایران بلندتر از همیشه به گوش می‌رسد. رئیس مؤسسه تحقیقات آب می‌گوید بارش چهار استان بین ۵۰ تا ۸۰ درصد و ۱۵ استان بین ۳۰ تا ۵۰ درصد کاهش یافته است. تنها یک استان یعنی استان گیلان وضعیت بارش طبیعی دارد که در آن هم نسبت به سال گذشته افزایشی دیده نمی‌شود.

اما فراتر از کاهش بارش یا شاید بهتر است بگوییم غیاب بارش، بخش بزرگی از منابع آب ایران در قالب کالا و محصولات کشاورزی صادر می‌شوند. اما چطور؟ آیا دولت یا تاجران، آب را در کانتیرهای عظیم به کشورهای دیگر ارسال می‌کنند؟ پاسخ منفی است. همه چیز به رد پای آب مربوط است.

ردپای آب چیست؟ آب پنهان در کالاهایی که می‌خریم

در چنین شرایطی، برای درک بهتر بحران و ریشه‌های آن، باید با مفهوم «ردپای آب» یا Water Footprint آشنا شویم.

در سال ۲۰۰۲، «آرین هوکسترا»، دانشمند مدیریت آب هلندی که در آن زمان در «یونسکو» در حوزه آموزش آب فعالیت می‌کرد، مفهوم رد پای آب را به‌عنوان معیاری برای اندازه‌گیری میزان آب مصرفی و آلوده‌شده برای تولید کالاها و خدمات در طول زنجیره تأمین آنها مطرح کرد.

این مفهوم مجموع حجم آبی را محاسبه می‌کند که برای تولید کالاها و خدمات مصرف می‌شوند، نه فقط آبی که مستقیم از شیر خانه‌ها و کارخانه‌ها خارج می‌شود.

۱۳۰ لیتر آب برای یک فنجان قهوه

بگذارید یک مثال بزنیم. فرض کنید یک فنجان قهوه می‌نوشید. شاید تنها حدود ۱۰۰ میلی‌لیتر آب آشامیدنی داخل فنجان باشد اما برای تولید همان یک فنجان قهوه در مراحل مختلف ازجمله کشت، فرآوری، بسته‌بندی و حمل‌ونقل و غیره صدها لیتر آب مصرف شده است. این همان مفهوم رد پای آب است.

یک سازمان غیرانتفاعی به نام «شبکه ردپای آب» که در سال ۲۰۰۸ توسط هوکسترا تأسیس شده است، حجم رد پای آب کالاهای بسیاری را با استفاده از روش‌های علمی محاسبه می‌کند.

این سازمان می‌گوید برای برای تولید یک کیلوگرم قهوه بوداده حدود ۱۸ هزار و ۹۰۰ لیتر آب مورد نیاز است. برای یک فنجان قهوه با حجم ۱۲۵ میلی‌لیتر نیز به ۷ گرم قهوه بوداده نیاز است که ۱۳۰ لیتر آب برای آن مصرف می‌شود.

میانگین جهانی رد پای آب برای یک پیتزا مارگاریتا با وزن ۷۲۵ گرم نیز هزار و ۲۶۰ لیتر آب است. نیمی از این میزان به پنیز موزارلای مصرف‌شده در این پیتزا مربوط است. آرد گندم ۴۴ درصد و پوره گوجه فرنگی به‌کاررفته نیز ۶ درصد رد پای آب پیتزای مارگاریتا را تشکیل می‌دهد.

البته مطالعات نشان می‌دهد رد پای آب یک کالا در کشورهای مختلف می‌تواند بسیار متفاوت باشد. پیتزای مارگاریتا اگر در ایتالیا تولید شود ۹۴۰ لیتر بر کیلوگرم رد پای آب دارد؛ این رقم برای چین ۱۳۷۰ لیتر و در فرانسه ۵۴۰ لیتر است.

شاید این سؤال برای‌تان پیش بیاید که چطور امکان دارد در زنجیره تولید یک پیتزای یک‌نفره این میزان آب مصرف شود. برای پاسخ به این سؤال نیاز است با سه بخش اصلی تشکیل‌دهنده رد پای آب آشنا شویم.

سه نوع آب در مفهوم رد پای آب

رد پای آب در سه بخش اصلی دسته‌بندی می‌شود.

• آب سبز: آب باران و رطوبتی که در خاک ذخیره می‌شود و گیاه جذب می‌کند.
• آب آبی: آب سطحی یا زیرزمینی که از رودخانه‌ها، دریاچه‌ها یا سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌شود و برای آبیاری، در صنعت یا به شکل مستقیم مصرف می‌شود.
• آب خاکستری: مقدار آب مورد نیاز برای رقیق کردن آلاینده‌های فرایند تولید به آب خاکستری معروف است. این بخش از مفهوم رد پای آب نمایانگر آلودگی آب است.

چرا ردپای آب برای ایران مهم است؟

طبق اعلام رئیس مرکز تحقیقات کیفیت آب پژوهشکده محیط زیست، رد پای آب هر ایرانی به‌طور متوسط ۴ هزار و ۳۰۰ لیتر است که بیشتر آن به مصرف غیرمستقیم آب در فرایندهای تولید کالاها و خدمات مربوط می‌شود.

برای کشوری مانند ایران که با کمبود شدید آب روبه‌رو است، ردپای آب ابزاری کلیدی برای سنجش وضعیت مدیریت آب است. در نظر گرفتن مصرف مستقیم آب برای تولید یک محصول، تصویری ناقص از بحران فعلی پیش روی‌مان می‌گذارد.

با دخیل کردن رد پای آب در مصرف آب کالاها، به‌خصوص محصولات کشاورزی صادراتی، می‌توان دریافت که چه حجم عظیمی از منابع آب کشور به سرزمین‌های دیگر صادر می‌شود.

در وضعیت فعلی کشور و با وجود کاهش بارندگی و افت شدید منابع زیرزمینی آب، نادیده گرفتن ردپای آب و آب مجازی یعنی نادیده گرفتن بخشی بزرگ از مصرف واقعی آب در کشور.

مثلاً اگر محصولی آب‌بر مانند گندم، برنج، لبنیات یا گوشت تولید و سپس صادر شود، ایران عملاً حجم زیادی از آب را به‌عنوان «آب مجازی» از دست می‌دهد. آب مجازی یا Virtual Water مفهومی نزدیک به رد پای آب است، با این تفاوت که بیشتر روی آب مصرفی برای خود محصول تمرکز دارد و به دسته‌بندی انواع آن نمی‌پردازد.