قراره چی بدونیم؟

• وراثت ژنتیکی دقیقاً چیه و چطور باعث می‌شه بچه‌ها شبیه والدینشون بشن؟
• ژن‌های غالب و مغلوب چه نقشی توی ظاهر و ویژگی‌های بچه‌ها دارن؟
• جنسیت جنین چطوری با ترکیب کروموزوم‌های X و Y تعیین می‌شه؟
• بیماری‌های ژنتیکی چطور به نسل بعدی منتقل می‌شن و چه راه‌هایی برای پیشگیری ازشون وجود داره؟
   

نقش ژنتیک در ظاهر فرزندان (بچه به کی میره)

وراثت ژنتیکی یکی از جذاب‌ترین پدیده‌های دنیای زیست‌شناسی هست که باعث می‌شه ویژگی‌های ظاهری یا حتی بعضی از بیماری‌ها از والدین به فرزندان منتقل بشه. اگه دقت کرده باشی، خیلی وقت‌ها بچه‌ها چشم‌ها، موها یا حتی حالت صورت‌شون به یکی از والدین یا هر دو شباهت داره. اما این شباهت از کجا میاد؟

ژن ها و کروموزوم ها: نقشه ی بدن ما

بدن هر کدوم از ما، از میلیاردها سلول ساخته شده که هرکدوم یک هسته دارن. داخل این هسته‌ها، رشته‌هایی به نام کروموزوم قرار داره که اطلاعات ژنتیکی ما رو حمل می‌کنن. کروموزوم‌ها از ماده‌ای به اسم DNA ساخته شدن که مثل یه کتابچه‌ی راهنما عمل می‌کنه و مشخص می‌کنه که بدن ما چطور ساخته بشه و چطور کار کنه.

روی این کروموزوم‌ها هزاران ژن قرار گرفته. هر ژن دستور ساخت یک ویژگی خاص مثل رنگ چشم، قد یا حتی نوع گروه خونی رو می‌ده. پس می‌شه گفت ژن‌ها مثل قطعات کوچیک‌تر اون کتابچه‌ی راهنما هستن که هر کدوم یه بخش خاصی از ظاهر یا عملکرد بدنمون رو تعیین می‌کنن.

چطور ویژگی ها از والدین به فرزند منتقل میشن؟

هر انسانی ۴۶ کروموزوم داره که ۲۳ تا از پدر و ۲۳ تا از مادر می‌گیره. یعنی ما از هر والد نصف ژن‌هامون رو به ارث می‌بریم. وقتی تخمکِ مادر و اسپرمِ پدر با هم ترکیب می‌شن، یک سلول جدید تشکیل می‌شه که همه‌ی اطلاعات ژنتیکی لازم برای رشد یک انسان کامل رو داره.

اینطوریه که بچه‌ها ویژگی‌های ژنتیکی رو از هر دو والد به ارث می‌برن و گاهی ترکیبی از هر دو ظاهر می‌شن. برای مثال، اگه پدرت موهای مشکی داشته باشه و مادرت موهای قهوه‌ای روشن، احتمال داره موهای تو ترکیبی از این دو رنگ بشه!

ژن های غالب و مغلوب چیه؟ و چرا گاهی فرزند فقط به یکی از والدین میره؟

حالا این سوال پیش میاد که اگه از هر والد یه ژن گرفتیم و این دو ژن با هم فرق داشتن، کدوم ویژگی ظاهر می‌شه؟ اینجاست که بحث ژن غالب و ژن مغلوب مطرح می‌شه.

• ژن غالب ژنی هست که خودش رو نشون می‌ده، حتی اگه فقط یکی از دو نسخه‌ی ژن غالب باشه.
   
• ژن مغلوب فقط وقتی خودش رو نشون می‌ده که هر دو نسخه‌ی ژن مغلوب باشه.
   

مثلاً رنگ چشم قهوه‌ای معمولاً ژن غالب داره، در حالی که رنگ چشم آبی ژن مغلوبه. پس اگه یه نفر یه ژن قهوه‌ای و یه ژن آبی داشته باشه، چشمش قهوه‌ای می‌شه.

وراثت ژنتیکی و بیماری ها

وراثت فقط در ظاهر خلاصه نمی‌شه. بعضی بیماری‌ها هم از طریق ژن‌ها منتقل می‌شن. این بیماری‌ها ممکنه به صورت زیر منتقل بشن:

• غالب (یعنی با داشتن یک نسخه از ژن معیوب هم بیماری بروز می‌کنه.)
   
• یا مغلوب (یعنی باید هر دو نسخه‌ی ژن معیوب باشه تا بیماری ظاهر بشه.)
   

بعضی وقت‌ها هم ژن‌ها تغییر پیدا می‌کنن (به این تغییرات، جهش ژنی می‌گن) و باعث بروز بیماری می‌شن. این تغییرات می‌تونن ارثی باشن یا در طول زندگی ایجاد بشن.

بیماری‌هایی مثل فیبروز کیستیک، تالاسمی یا بیماری‌های قلبی ژنتیکی نمونه‌هایی هستن که به دلیل تغییرات ژنتیکی ایجاد می‌شن.

نقش کروموزوم های جنسی در وراثت

کروموزوم‌های جنسی (X و Y) مشخص می‌کنن که بچه دختر بشه یا پسر.

• دخترا کروموزوم XX دارن.
   
• پسرا کروموزوم XY دارن.
   

بعضی بیماری‌ها به صورت خاصی از طریق این کروموزوم‌ها منتقل می‌شن. مثلا بیماری‌هایی که وابسته به کروموزوم X هستن (مثل هموفیلی ) در پسرها بیشتر دیده می‌شه، چون فقط یک کروموزوم X دارن.

نسبت فامیلی والدین و افزایش خطر بیماری ها

اگه پدر و مادر نسبت فامیلی نزدیک داشته باشن (مثل پسرخاله-دخترخاله)، احتمال اینکه هر دو ناقل یک ژن معیوب باشن بیشتر می‌شه. در این حالت، خطر ابتلای بچه به بیماری ‌ های ژنتیکی مغلوب بیشتر می‌شه. البته اکثر بچه‌هایی که از ازدواج‌های فامیلی به دنیا میان هم سالم هستن، ولی مشاوره‌ی ژنتیکی قبل از بارداری می‌تونه خیلی مفید باشه.

مشاوره ژنتیک و آزمایش های ضروری

اگه خانواده‌ای سابقه‌ی بیماری‌های ژنتیکی داره یا ازدواج فامیلی صورت گرفته، مشاوره‌ی ژنتیکی می‌تونه کمک کنه خطرات احتمالی شناسایی بشه. بعضی از آزمایش‌ها قبل یا حین بارداری انجام می‌شه تا تغییرات ژنتیکی بررسی بشه و در صورت لزوم تصمیمات مناسب گرفته بشه.

حرف آخر

وراثت ژنتیکی یکی از شگفت‌انگیزترین مکانیسم‌های طبیعته که باعث می‌شه ویژگی‌های خاص از نسلی به نسل دیگه منتقل بشه. ژن‌ها، کروموزوم‌ها و تغییرات ژنتیکی همه نقش دارن که ما کی هستیم، چه شکلی هستیم و حتی چه بیماری‌هایی ممکنه بگیریم.

با درک بهتر مفاهیم وراثت ژنتیکی می‌تونیم اهمیت مشاوره‌های ژنتیکی رو بهتر بفهمیم و آگاهانه‌تر برای آینده‌ی خودمون و فرزندانمون تصمیم بگیریم.