معانی و مفهوم رنگ ها در فرش های ایرانی

خلاقانه طرح را بر دار گره می زند و نقش می آفریند دست هنرمند فرشباف ایرانی و طرحش آکنده از رنگ است و رنگ ها هرکدام استعاره ای از ماورا هستند، جائی که فقط ذهن و روح آزاد و بی قرار هنرمند بدان راه دارد. رنگ ها در هم می آمیزند، نقوش پدیدار می شود و هنر معنا می شود.

قالی بافی هنری است اصیل که در این هنر فلسفه ای عمیق وجود دارد و از این حیث تک تک جزییات طراحی و بافت یک فرش را می توان به طور گسترده و بنیادین مورد بررسی قرار داد. صرف نظر از طرح های فرش که هرکدام دنیایی از ناگفته های ذهن فرشبافان هستند، رنگ ها نیز در این بین رسالتی دارند و پیام آور مفهوم و اندیشه ای شگرف اند تا جائی که هیچ رنگی بی دلیل و بی اذن روح عاشق بافنده آن بردار گره نمی خورد.

فرش ایرانی تابلوئی است از موج های متراکم گره ها و مملو از رنگ، حتی قدیمی ترین فرش دنیا یعنی فرش پازیریک نیز بعد از 2500 سال در بین توده های یخ سیبری همچنان رنگ قرمز تیره خود را حفظ کرده و همچنان شکوه سابق را دارد. رنگ ها در فرش و قالی ایرانی برگرفته از عناصر طبیعی بوده اند و ایرانیان با درایت و نگرش در طبیعت و گیاهانی که خود تولید رنگ می کردند را برگزیده و با روش های مختلف عصاره رنگی این گیاهان را استخراج کرده و آن را با حشرات و مواد دریائی درهم می آمیختند و تولید رنگ می کردند؛ بدین ترتیب از عصاره مخلوطی از حشرات، حلزون ها ، گل ها و گیاهان و جلبک ها رنگ ها خلق می شدند.

بافندگان، کلاف های نخ را که آن ها نیز سرمنشا طبیعی داشته و از الیاف گیاهی یا مو و پشم حیوانات بودند در دیگ های بزرگ می ریختند و با جوشاندن این مواد و هم زدن مدام کلاف های نخ در این دیگ های جوشان نخ هایی با رنگ های متنوع و زیبا خلق می کردند و مایه بسی شگفتی است که با ابتکار عمل این افراد طیف های رنگی متنوعی ایجاد می شد، به عنوان مثال طیفی از رنگ قرمز مانند عنابی، روناسی، صورتی، اداری، لاکی و ... . برای نمونه رنگ روناسی با استفاده از ریشه گیاه روناس ایجاد می شد و جزو رنگ های خانواده قرمز طبقه بندی می شود. از رنگ روناس عموما برای رنگ آمیزی پشم استفاده می شده است.

با توجه به آنچه برای تهیه و استخراج رنگ ذکر شد، ایجاد رنگ مطلوب و ماندگار بسیار وقت گیر و هزینه بر بود. از این رو فرشی که تار و پودش رنگ و لعاب بیشتری داشت به قشر ثروتمند و غنی جامعه و برای تکمیل دکوراسیون این قشر اختصاص می یافت، در حالی که اغنیا فرش ها و پارچه هایشان مملو از رنگ بود، طبقه فرودست جامعه فرش ها و گلیم های تک رنگ و یا با طرح کم و خلوت زیر پای شان می انداختند. ویژگی ها احساسات و رنگ های ایده آل از دوره تاریخی به دوره دیگر تا حدودی متفاوت است گرچه عموما تم مشترکی دارند که به آن ها اشاره کوتاهی می کنیم:

سبز: رنگ سبز ارتباط با معنویت دارد و نشان دهنده امیدواری است. سبز استعاله از بهشت و بیانگر طراوت و شادابی است. رنگ سبز را اغلب در قسمتی از فرش به کار می گرفتند که کم تر پا می خورد و کم تر روی آن راه می رفتند و این امر شاید به خاطر تقدس این رنگ بوده است.

قرمز: قرمز رنگ شادی، هیجان، شانس، اشتیاق، ثروت و رنگ نیروی پر جنب و جوش زندگی تعبیر می شده است.

آبی: این رنگ نماد تنهائی، صداقت، قدرت و زندگی پس از مرگ است.

رنگ قهوه ای: قهوه ای رنگ زایش و باروری و نمایانگر خاک و زمین است.

زرد: زرد نشانه ای از تابش آفتاب است و در برخی از مواقع زرد را نشانه دولتمردان و حاکمان در نظر گرفته اند که شاید در تناسب با رنگ طلائی کاخ ها و تاج های سلطنتی است. اما قطعا زرد همواره نمادی از آفتاب بخشنده و گرم بوده است.

سفید: رنگ خلوص و پاکی است. نمادی از صلح و دوستی است.

سیاه: رنگ نیرو و قدرت است که بر لبه ایستاده، می تواند مخرب باشد و ویرانگر و یا در جهت آبادانی و اصلاح به کار رود. رنگ سیاه معمولا برای لبه های بیرونی نقوش استفاده می شده است تا نقش ها جان بیشتری بگیرند و بر تارک قالی بدرخشند.

رنگ ها چه در طرح و نقوش فرش ها، چه در تابلوهای مینیاتوری و چه در نقوش اسلیمی معماری و کاشی کاری ایرانی، به ویژه دوران پس از اسلام همواره کنایه به مفهومی می زدند که ادراک آن نیاز به روحی لطیف، ذهنی دقیق و نگرشی عمیق داشته است. گاهی مفهوم رنگ ها در اعصار مختلف تاریخ تغییر کرده اما هرگز به معنای خلاف و مغایر با معنای پیش به کار گرفته نشده اند. به عنوان مثال گاهی رنگ سبز نماد زایش و باروری بوده و گاهی رنگ قهوه ای. اما به هر تقدیر مرکز این دورنگ به مفهوم مرگ و نابودی به کار گرفته شده اند. نکته دیگر این است که گرچه اغلب رنگ سبز نماد تقدس و اولوهیت بوده است، اما به جرات می توان ادعا کرد تمام رنگ ها دارای معنویت بوده و با عالم ماورا در ارتباط بوده اند.

بدیهی است که رنگ ها و نقوش بدون رنج و طبع هنرمند هرگز جان نمی گرفتند و این هنرمند بوده که به رنگ ها مفهومی استعاری بخشیده و امروز کشف رمز نقوش و رنگ ها برای ما و آیندگان سرشار از هیجان و شگفتی است

در اینجا شایسته است تصویر چندین فرش ایرانی زیبا را با هم مشاهده کنیم: