به بهانه سریال The Queen’s gambit: داستان شطرنج از قدیم تا امروز

شطرنج، بازی‌ای است محبوب در میان ما ایرانیان! شاید همه ما شطرنج‌بازان حرفه‌ای نباشیم، اما حداقل با حرکات مهره‌های آن آشنایی داریم. وقتی به پارک می‌رویم، تصویر مردانی که گوشه‌ای نشسته‌ و در حال شطرنج بازی کردن هستند، برای همه ما آشنا است. در دنیای غرب اما به نظر می‌آید که اینطور نیست، لزوماً اغلب مردم با حرکات مهره‌ها آشنایی ندارند و شطرنج بازی کردن آنقدر در میان خانواده‌ها مرسوم و محبوب نیست. چندی است اما به لطف سریال پربیننده و پرطرفدار نتفلیکس یعنی The Queen’s gambit (که به تازگی برنده جایزه گلدن گلوب نیز شده است) علاقه مردم به این بازی بیشتر شده است.

آمارها نشان می‌دهند که خرید شطرنج از سایت آمازون بیشتر شده و حتی سرچ کلمه شطرنج (Chess) در گوگل نیز افزایش پیدا کرده است. شاید همین علاقه تازه شکل‌گرفته مردم به شطرنج بهانه خوبی باشد تا از منشأ این بازی بگوییم. یا به عبارت دیگر از اینکه چه شد که چَتورَنگا و سپس چَترنگ، شطرنج شد.

شطرنج امروز

آن چیزی را که امروز به نام شطرنج می‌شناسیم، بازی‌ای است دونفره که بر روی یک صفحه شطرنجی هشت در هشت انجام می‌شود. چندین مهره دارد و هر مهره، با حرکت خاص خودش شناخته می‌شود. دو قطب مخالف شطرنج را معمولاً به دو رنگ سیاه و سفید در بازی می‌بینیم.

البته که شطرنج از گذشته تا به امروز تغییرات زیادی را به خود دیده است و حتی شاید خیلی از معانی نمادین خود را هم از دست داده باشد. در دنیای امروز هم انواع گوناگونی از شطرنج وجود دارد. برای مثال در بعضی مدل‌ها می‌بینیم که صفحه شطرنج نه مربعی شکل، بلکه دایره‌ای و یا حتی سه‌بعدی است!

آغاز داستان

اما قصه شطرنج از کجا آغاز می‌شود؟ منشأ شطرنج همانند بسیاری از چیزهای دیگر که از گذشته به ما رسیده‌اند، واضح و روشن نیست و درواقع تاریخ دقیق و مشخصی را نمی‌توان برای آن تعیین کرد. اما می‌توانیم رَدّ پای این بازی را در منابع نوشتاری سرزمین‌ها و فرهنگ مادی و آثار باستان‌شناختی آن‌ها جست‌وجو کنیم.

با بررسی منابع می‌بینیم که شطرنج احتمالاً از هند وارد ایران شده است. در قرون شش و هفت میلادی، بازی‌ای به نام چتورنگا (Chaturanga) در هند رواج داشت. چتورنگا، در زبان سانسکریت، یعنی زبان باستانی مردم هند، به معنی چهار شاخه ارتش (سواره نظام، پیاده نظام، فیل و ارابه) است.

این بازی در دوران ساسانی وارد ایران شد و البته تغییراتی را هم به خود دید، نام آن نیز تبدیل به «چترنگ» (Chatrang) شد که پس از سیطره اعراب به شطرنج تغییر یافت.

در منابع ساسانی هم به نوشته‌هایی برمی‌خوریم که در آن‌ها از شطرنج صحبت شده است. برای مثال در کارنامه اردشیر بابکان می‌بینیم که شطرنج از جمله هنرهایی است که اردشیر در آن‌ها سرآمد است: هنرهایی چون شکار و بازی چوگان و شطرنج.

از دیگر منابعی که در آن سخنی از شطرنج رفته است «گزارش شطرنج» است. در اینجا روایت شده است که یکی از پادشاهان هند در زمان خسرو انوشیروان، شطرنجی را همراه با هدایا و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان به ایران می‌فرستند و می‌خواهد تا ایرانیان معنی  این بازی را بفهمند و اگر در این کار موفق نشوند باید به هند باج بپردازند.

بعد از سه روز بزرگمهر، مفهوم این بازی را فهمیده و توضیح می‌دهد. او در عوض، تخته نرد را اختراع کرده و با هدایایی به هندوستان می‌رود و از آنان می‌خواهد تا معنی این بازی را کشف کنند و چون کسی موفق نمی‌شود، هندیان به پرداخت خراج به ایرانیان ادامه داده و بزرگمهر نیز پیروزمندانه باز می‌گردد.

در شاهنامه نیز از شطرنج روایاتی داریم. یکی از این روایات، تقریباً مشابه آن چیزی است که در «گزارش شطرنج» آمده است و در روایتی دیگر می‌خوانیم که شخصی به نام طلخند در جنگی بر سر پادشاهی با برادر ناتنی‌اش گو (Gov) کشته می‌شود. گو به همراه تعدادی از دانشمندان برای بازگویی این واقعه به مادرشان، شطرنج را اختراع می‌کنند تا بر روی تخته شطرنج به او نشان دهند که طلخند چگونه کشته شد.

شطرنج پس از اسلام

پس از حمله اعراب به ایران، شطرنج وارد جهان اسلام شده و رفته‌رفته در دیگر سرزمین‌های اطراف هم رواج پیدا می‌کند. العدلی از استادان شطرنج در قرن نه میلادی هنگام صحبت از نوع خاصی از شطرنج می‌گوید که:«این نوع از شطرنج را ایرانیان از هندیان و ما از ایرانیان بر گرفته‌ایم.»

شطرنج، سپس به واسطه مسلمانان و در قرون نه و ده میلادی، از طریق بیزانس و اندلس به اروپا و سپس به واسطه اسپانیایی‌ها به آمریکا هم راه پیدا کرد و تغییر و تحولات زیادی را به خود دید، از تغییر نام بعضی از مهره‌ها گرفته تا تغییر حرکت برخی از آنان؛ برای مثال با توجه به منبعی در اسپانیا و متعلق به قرن پانزدهم، می‌دانیم که در این زمان ملکه (Queen) جایگزین مهره وزیر شده بود و یا در اروپا مهره سرباز در حرکت اول می‌تواند به دو خانه رو به جلو حرکت کند و...

ادامه ماجرا

همانطور که گفتیم، منشأ دقیق و مشخصی برای بازی شطرنج موجود نیست. در بعضی از منابع اروپایی می‌بینیم که اختراع شطرنج را به بابِلی‌ها نسبت داده‌اند. در متنی به زبان لاتین که بعده‌ها به دیگر زبان‌ها از جمله انگلیسی هم ترجمه شد، می‌بینیم که منشأ این بازی را بابِل خوانده‌اند. کسان دیگری نیز بودند که بنا به شواهدی این نظریه را تایید کرده‌اند. البته که شواهد و مدارک مهم‌تر و قابل استنادتری نیاز است تا بتوانیم آن را تایید کنیم.

از دلایل محبوبیت سریال گامبی وزیر، قهرمان داستان است. دختر جوانی به نام بث هارمون (Beth Harmon) که حتی روس‌ها را هم که در شطرنج بی‌همتا هستند، شکست می‌دهد. گویا شطرنج بازی کردن در روسیه محبوبیت زیادی دارد و حتی در سریال، مردمانی را می‌بینیم که در کنار خیابان نشسته‌اند و مشغول شطرنج بازی کردن هستند.

این بازی از طریق تجارت و به واسطه رودهایی چون ولگا و دریای خزر به روسیه راه پیدا کرد. نام برخی از مهره‌های شطرنج در روسیه متفاوت با آن چیزی است که در اروپا رواج پیدا کرد. برای مثال روس‌ها به مهره وزیر، فِرز (Ferz) می‌گویند. که برگرفته از واژه فرزین (همان وزیر در بازی شطرنج) است. و یا همانند ما ایرانیان، مهره فیل دارند، که این مهره در اروپا جایش را به bishop (اسقف) داده ‌است.

شطرنج بازی کردن زنان نیز در اروپا حداقل به قرن یازده باز می‌گردد. می‌دانیم که ماتیلدا دختر اُتوی دوم (دومین امپراتور مقدس روم) برنده مسابقه شطرنج در برابر شخصی به نام اِزو و برادرش (اُتوی سوم) بوده است.

زبان شطرنج

حال ببینیم که خود واژه شطرنج به ما چه می‌گوید؟ این کلمه در بسیاری از زبان‌های اروپایی از جمله انگلیسی(Chess) برگرفته از کلمه شاه در زبان فارسی است. حتی واژه Checkmate که به هنگام پایان بازی و مات شدن شاه در شطرنج گفته می‌شود، برگرفته از واژه «شاه مات» فارسی است.

(فراموش نکنیم که شاه مات به معنی آن است که پادشاه، بی‌دفاع است و کلمه مات را در اینجا با مات عربی اشتباه نگیریم و معنای آن را پادشاه، مرده است تعبیر نکنیم. می‌دانیم که در پایان بازی شطرنج هم پادشاه نمی‌میرد و صرفاً بی‌دفاع شده و شکست می‌خورد.)

در دنبال کردن رَدّ پای شطرنج، باستان‌شناسی نیز به کمک ما می‌آید. به کمک شواهد و مدارک باستان‌شناختی می‌توانیم ببینیم چه بقایای مادی‌ای از شطرنج در سرزمین‌های مختلف یافت شده است.

از اولین نمونه‌های یافت شده، هفت مهره‌ شطرنجی هستند که در افراسیاب (نزدیک به سمرقند امروزی) و محوطه‌های اطراف پیدا شدند. این مهره‌ها که از جنس عاج هستند مربوط به قرون 8-6 میلادی می‌شوند.

یکی دیگر از این یافته‌ها، شطرنجی است که مهره‌های آن  به شکل انتزاعی ساخته شده‌اند. این مجموعه، که یکی از کامل‌ترین مجموعه‌های یافت شده از بازی شطرنج است، تمام مهره‌های بازی به جز یک سرباز را شامل می‌شود و به قرن دوازده و دوران سلجوقی باز می‌گردد. این مجموعه اکنون در موزه متروپلیتن نیویورک نگهداری می‌شود.

در سال گذشته نیز خبری اعلام شد مبنی بر آنکه قدیمی‌ترین مهره شطرنجی که تا امروز یافت شده، یک مهره قلعه(رُخ) است که در سال 1991 در اردن کشف شد و به تازگی آن را به عنوان یک مهره شطرنج شناسایی کرده‌اند.

درنهایت، به کمک منابع نوشتاری و شواهد باستان‌شناختی می‌توانیم اطلاعات بیشتری درمورد این بازی به دست آورده و رفته‌رفته ابهامات موجود در این حوزه را رفع کنیم. باشد که این بار که به بازی شطرنج می‌نشینید، فراموش نکنید که داستان این بازی به چه صورت بوده و چه راهی را تا به امروز طی کرده است.