ویروس کرونا و تغییرات اقلیمی؛ کووید ۱۹ می تواند اثرات زیست محیطی بلندمدت بر جای بگذارد؟

شاید هوای پاک این روزهای زمین تنها دستاورد امیدبخش بحران ناشی‌‌از شیوع ویروس کرونا باشد؛ اما مسیر تغییرات زیست‌‌محیطی آینده‌ی سیاره خاکی هنوز به دیدگاه سیاسی رهبران جهان گره خورده است.

شکی نیست شیوع بیماری کووید ۱۹ اثرات منفی فراوانی را برای فعالیت‌‌های بشر و سیستم‌‌های اقتصادی به‌‌همراه داشته است. از سویی می‌‌دانیم که بشر و فعالیت‌‌های اقتصادی او در این سال‌‌ها جز ویرانی و تخریب، دستاوردی برای محیط زیست نداشته است. حال پرسش این است که باتوجه به کاهش فعالیت‌‌های بشری بر اثر دنیاگیری حال حاضر، آیا می‌‌توان وقوع این شرایط را دستکم از دیدگاه زیست‌‌محیطی مثبت تلقی کرد؟

امروزه توقف چرخه‌‌ی تولید و حمل‌‌ونقل در استان هوبئی چین باعث کاهش محسوس سطح آلودگی هوا در سرتاسر چین شده است. گفته می‌شود میزان انتشار آلاینده‌‌ها در این کشور به‌‌میزان ۲۵ درصد کاهش یافته است؛ به‌‌گونه‌‌ای که می‌‌توان اثرات کاهش غلظت دی‌‌اکسید نیتروژن و دی‌‌اکسید را حتی از فضا نیز مشاهده کرد. بخش بزرگی از سیستم انرژی این کشور وابسته به زغال‌‌سنگ است. زغال‌‌سنگ نه‌‌تنها برای گرمایش خانه‌‌ها بلکه برای فرایندهای حرارتی صنایع و نیز تولید برق در نیروگاه‌‌های چین نیز به‌‌کار می‌‌رود و حال که در چند ماه اخیر میزان کم‌‌تری از این سوخت فسیلی سوزانده می‌‌شود؛ میزان آلاینده‌‌های جوی نیز با افت قابل‌‌توجهی مواجه شده است.

کارشناسان همه‌‌گیری‌‌شناسی نگران آن هستند که با پایان محدودیت‌‌های تردد و لغو مقررات قرنطینه‌‌سازی احتمالا باید دوباره شاهد بازگشت ویروس باشیم. در این میان، برخی اقلیم‌‌شناسان نیز دغدغه‌‌ی آغاز دوباره‌‌ی فعالیت‌‌های صنعتی و تشدید سطح آلودگی جهانی را در سر دارند. برخی می‌‌گویند خیزش عظیم موج بعدی آلودگی به آسانی می‌‌تواند آثار مثبت این وقفه‌‌ی موقت را در خود ببلعد. این همان اتفاقی است که پیش‌‌تر در سال ۲۰۰۹ در چین رخ داد؛ یعنی زمانی‌‌که دولت این کشور در واکنش به بحران مالی سال ۲۰۰۸، مشوق‌‌های اقتصادی بزرگی را باهدف حمایت از پروژه‌‌های عظیم زیرساختی در دستور کار قرار داد و درادامه، موجی بزرگی از انتشار آلاینده‌های جوی را رقم زد.

کاهش سطح آلودگی‌‌های فعلی تنها منحصربه چین نیست. ایالات متحده‌‌ی آمریکا نیز کمابیش وضعیت مشابهی را تجربه می‌‌کند. درست است که میزان تردد مردم آمریکا نیز با کاهش مواجه شده است؛ با این حال، اکنون بخشی از این انرژی صرف گرمایش یا سرمایش منازلی می‌شود که افراد در آنجا مشغول فعالیت‌‌های دورکاری یا خرید آنلاین هستند. به‌‌مانند شرایط سال ۲۰۰۹، این‌‌بار نیز تلاش برای راه‌‌اندازی مجدد سیستم اقتصادی کشورها اولویت بالاتری نسبت‌‌به دغدغه‌‌های کارشناسان زیست‌‌محیطی خواهد داشت.

همین حالا نیز نشانه‌‌ها حاکی از آن است که وقوع همه‌‌گیری اخیر باعث شده کانون خشم افکار عمومی از اقدامات انکارکنندگان تغییرات اقلیمی منحرف شود. این گروه در ۱۸ مارس سال جاری میلادی تصمیماتی برای حمایت از فروش نفت و گاز در خلیج مکزیک اتخاذ کرده‌‌اند. این روزها دولت ترامپ باقدرت سیاست‌‌های لغو برنامه‌‌های زیست‌‌محیطی را پیش می‌‌برد؛ آن هم در شرایطی که تنها مهلتی ۳۰ روزه برای اظهارنظر عمومی درمورد این تصمیمات جدید تعیین شده است. بدیهی است که در شرایط به‌‌وجودآمده ناشی از شیوع کرونا، تقریبا هیچ‌‌کس این اخبار را نمی‌‌شنود و زمانی افکار عمومی متوجه اتفاقات اخیر می‌‌شود که دیگر کار از کار گذشته است. بدتر از همه اینکه حتی سازمان حفاظت از محیط زیست نیز برخی از سیاست‌‌های نظارتی را در اجرای استانداردهای پیشین موقتا به‌‌حالت تعلیق درآورده است. این سهل‌‌انگاری‌‌ها، خود فرصتی برای صاحبان صنایع فراهم آورده که بدون هیچ‌‌گونه فشار قانونی، آزادانه به انتشار آلاینده‌‌های بیش‌‌تر ادامه دهند.

تعطیلی کسب‌‌وکارها

سفرهای هوایی مسئول انتشار ۲/۵ درصد از انتشار کربن در کل جهان هستند. لغو گسترده‌‌ی پروازهای هوایی و کنفرانس‌‌های بین‌‌المللی ازجمله عوامل بسیار تأثیرگذار در روند کاهش انتشار کربن در بخش هواپیمایی بوده است. اگر به چند سال پیش رجوع کنید، به‌‌خاطر خواهید آورد که ۱۹۲ کشور جهان در اجلاس جهانی سازمان ملل در سال ۲۰۱۶ توافق کردند که روند افزایشی انتشار کربن ناشی‌‌از خطوط هواپیمایی را تا سال ۲۰۲۰ متوقف کنند. بنابر توافق یادشده، چناچه روند افزایش انتشار از سطح خود در سال ۲۰۲۰ تجاوز کند، شرکت‌‌های هواپیمایی موظف خواهند بود در ازای مابه‌‌تفاوت ناشی‌‌از خسارت واردشده در پروژه‌‌های سبز سرمایه‌‌گذاری کنند.

در حال حاضر، شیوع بیماری کووید ۱۹ برنامه‌‌های سفر بسیاری از ساکنین سیاره را مختل کرده است. اگر مردم از تجربه‌‌ی فعلی خود درس‌‌های لازم را بگیرند، ممکن است در لزوم انجام چنین سفرهایی در دوران پساکرونا نیز تجدیدنظر کنند و سطح انتشار ناشی‌‌از بخش هواپیمایی همچنان پایین بماند. البته در متن توافق اصلی اشاراتی در ارتباط‌‌با «شرایط غیرعادی» میزان انتشار در سال ۲۰۲۰ به‌‌چشم می‌‌خورد و از این رو، معلوم نیست که الزامات یادشده دقیقا به چه نحوی اجرا خواهند شد.

با تعطیلی یا کاهش حجم فعالیت کسب‌‌وکارها، تقاضا برای انرژی نیز با افت شدیدی مواجه خواهد شد. این می‌تواند خبر خوبی باشد؛ چراکه می‌‌تواند منجربه کاهش تقاضا برای سوخت‌‌های فسیلی شود. اما روی دیگر سکه نیز آن است که تقاضا برای منابع انرژی تجدیدپذیر نیز با افت مواجه خواهد شد. با ازسرگیری دوباره‌‌ی کسب‌‌وکارها در آینده، برخی احتمالا همچنان به تعهدهای پیشین خود در ارتباط‌‌با استفاده از منابع تجدیدپذیر پایبند بمانند؛ درحالی‌که ممکن است بقیه چنین رویکردی را دیگر در پیش نگیرند. صنعت انرژی خورشیدی نیز از جمله صنایعی است که با افت مواجه خواهد شد؛ چراکه هم‌‌اکنون با دو معضل کاهش تقاضای جهانی و نیز اختلال در زنجیره‌‌ی تأمین خطوط تولید واقع در چین مواجه است.

اوضاع وقتی پیچیده‌‌تر می‌‌شود که می‌‌بینیم این افت شدید تقاضا برای بنزین درست در میانه‌‌ی یک جنگ نفتی در جریان است. اگر قیمت نفت همچنان پایین بماند و محدودیت‌‌های فعلی لغو شوند، دور از ذهن نیست که مردم به خرید خودروهای کم‌‌بازده‌‌تر روی آورند؛ موضوعی که خود باعث افزایش مجدد سطح آلاینده‌‌ها خواهد شد.

مسائل فرا اقتصادی

شیوع بیماری کووید ۱۹ علاوه‌‌بر تأثیر مستقیم بر محیط‌‌زیست، دربرگیرنده‌‌ی برخی از اثرات غیرمستقیم نیز می‌‌شود. بسیاری از پروژه‌‌های تحقیقاتی در حوزه‌‌ی محیط‌‌زیستی به‌‌خاطر قوانین قرنطینه‌‌سازی به‌‌حالت تعلیق درآمده‌‌اند. بسیاری از آزمایش‌‌های چندین ساله نمونه‌‌گیری از هوا، خاک و حفاری در مناطق قطبی متوقف شده یا دستکم دچار اختلال شده‌‌اند. بدیهی است که تا زمان پایان وضعیت فعلی، بسیاری از داده‌‌های زیست‌‌محیطی از دسترس ما خارج خواهند بود. پژوهشگران نگران هستند که حتی با بازگشت به شرایط عادی نیز بودجه‌‌ی بسیاری از این‌‌گونه پژوهش‌‌ها قطع شود.

در پایان، هنوز با این پرسش مواجه‌‌ایم که آیا باید آثار شیوع کوید ۱۹ را برای محیط‌‌زیست، مثبت ارزیابی کرد یا منفی؟ گزارش کوتاه‌‌مدت قبلی اداره‌‌ی اطلاعات انرژی ایالات متحده‌‌ی آمریکا (EIA) در ۱۸ مارس منتشر شد که نمی‌‌توان از آن انتظار استخراج اطلاعات مفیدی درارتباط با وضعیت فعلی داشت. گزارش تازه نیز در ۴ آوریل منتشر شد که اولین برآوردهای این سازمان را درارتباط با اثرات دنیاگیری کووید ۱۹ روی انتشار کربن و قیمت نفت شامل می‌‌شود. برخی از مهم‌‌ترین پیش‌‌بینی‌‌های سازمان بدین شرح است:

• میانگین قیمت نفت خام برنت در سال ۲۰۲۰ با کاهشی ۴۸ درصدی نسبت‌‌به سال قبل به ۳۳ دلار درازای هر بشکه خواهد رسید.
• مصرف جهانی نفت و فراورده‌‌های میعانی در سال جاری با کاهشی ۵ درصدی نسبت‌‌به سال گذشته به ۹۵/۵ میلیون بشکه در هر روز خواهد رسید که حاکی از روشن‌‌شدن ابعاد تازه‌‌ای از بحران ناشی‌‌از ویروس کرونا درصنایع فسیلی جهان است.
• درنتیجه‌‌ی تعطیلی بسیاری از کسب‌‌و‌‌کارها، پیش‌بینی می‌شود قیمت خرده‌‌فروشی برق نیز در ایالات متحده با کاهشی ۴/۷ درصدی در سال ۲۰۲۰ مواجه شود.
• میزان تولید الکتریسیته در ایالات متحده طی سال ۲۰۲۰ با افتی ۳ درصدی مواجه خواهد شد. با این حال، تولید انرژی‌‌های تجدیدپذیر در این کشور رشدی ۱۱ درصدی را تجربه خواهد کرد. بیش‌‌ترین افت تولید انرژی در نیروگاه‌‌های مبتنی‌‌بر سوخت زغال‌‌سنگ رخ خواهد داد؛ تا آنجاکه پیش‌‌بینی می‌‌شود امسال تولید زغال‌‌سنگ در آمریکا تا ۲۰ درصد کاهش یابد. این در حالی است که استحراج گاز طبیعی می‌تواند تا یک درصد رشد را تجربه کند.
• درنهایت، انتشار کربن در بخش انرژی با افتی ۷/۵ درصدی در سال ۲۰۲۰ مواجه خواهد شد؛ درحالی‌که این افت طی سال ۲۰۱۹ تنها ۲/۷ درصد بود.

با این همه، از آنجاکه ما هنوز در میانه‌‌ی شیوع این همه‌‌گیری قرار داریم، پیش‌‌بینی دقیق ابعاد زیست‌‌محیطی بحران حال‌‌حاضر به‌‌مانند سایر ابعاد اقتصادی و سیاسی آن امکان‌‌پذیر نیست. بدیهی است که دامنه‌‌ی بسیاری از این اثرات تاحد زیادی به نوع واکنش سیاستمداران جهان در قبال این میهمان ناخوانده بستگی خواهد داشت.

بحرانی که اکنون با آن دست‌‌وپنجه نرم می‌‌کنیم، به‌‌شکلی بی‌‌رحمانه ما را واردار به تامل در برخی از رفتارهای زیان‌‌بارمان در قبال جهان اطرافمان کرده است. شاید این وقفه به‌‌منزله‌‌ی فرصتی طلایی باشد تا جوامع دوباره به ارزیابی سازوکار سیستم باشکوهی بپردازند که سال‌‌ها تنها با موتور محرکه‌‌ی اقتصاد به پیش رانده شده است.