نتایج پژوهشی تازه: مارها برای دفاع از خود زهر تولید نمی کنند

نتایج پژوهشی جدید نشان می‌دهد که برخلاف تصور رایج، مارها اغلب برای دفاع از خود زهر تولید نمی‌کنند.

زهر مارها ازنظر ترکیب و اثرات در گونه‌های مختلف مار بسیار متفاوت است؛ به همین دلیل توسعه‌ی درمان‌ برای آن دشوار است. مارها با دو هدف اصلی از زهر استفاده می‌کنند. اول هنگام یافتن غذا است که زهر به مار کمک می‌کند تا قبل از خوردن طعمه، بر آن غلبه کند. مورد دوم دفاع از خود دربرابر شکارچیان بالقوه است؛ به‌همین خاطر است که هرسال میلیون‌ها نفر به‌وسیله‌ی مارها گزیده می‌شوند و حدود ۱۰۰ هزار نفر جان خود را از دست می‌دهند.

بسیاری از مطالعات نشان داده‌اند که نیاز به گرفتن شکار و خوردن آن، اغلب محرک تکامل زهر مارهای مختلف بوده است. به‌عنوان مثال، بسیاری از گونه‌ها دارای زهری هستند که به‌طور خاص برای گونه‌های اصلی مورد شکار آن‌ها، کشنده است. از طرف دیگر، دانشمندان دانش کمی درمورد نقش انتخاب طبیعی روی تکامل زهر درزمینه‌ی دفاع از خود دارند.

_{مار زنگی پشت‌الماسی غربی (Crotalus atrox) در وضعیت دفاعی}

اگر تابه‌حال به‌وسیله‌ی زنبور نیش خورده باشید، می‌دانید که نیش تقریبا بالافاصله صدمه می‌زند و درد به سرعت به اوج خود می‌رسد. اگر فکر می‌کنید نیش زنبور مسئله‌ی مهمی نیست، پیامدهای نیش خوردن به‌وسیله‌ی یک شیرماهی را در نظر بگیرید. در این جا، شدت درد بسیار بیشتر است اما آغاز درد نیز سریع است. این مسئله ازنظر بیولوژیکی معقول است. عملکرد زهر دفاعی ترساندن و عقب راندن یک حمله‌ی شکارگرانه است و درد یک بازدارنده‌ی همگانی است. اگر محرک تکامل زهر مار، دفاع از خود بود، می‌توانستیم انتظار داشته باشیم که همین الگو را ببینیم؛ تقریبا دردی فوری که به اندازه‌ای شدید باشد که بازدارنده باشد. اما آیا واقعا چنین است؟

اغلب درد شدیدی در گزش مارها وجود دارد اما درمورد زمانی‌بندی توسعه‌ی درد اطلاعات کمی وجود دارد. اگر درد مدت زمان طولانی پس از گزیدگی رخ دهد، ممکن است یکی از عوارض جانبی دیگر سم مانند آسیب بافت باشد. ارگانیسم ایده‌ال برای آزمایش این ایده، گونه‌ای است که به‌طور معمول درمعرض گزش انواع مختلفی از مارها قرار می‌گیرد و قادر است اثرات آن را توصیف کند. این ارگانیسم مدل انسان خردمند (Homo sapiens) است؛ مخصوصا نگهدارندگان مارها و پژوهشگرانی که روی این گروه از موجودات کار می‌کنند. هری وارد-اسمیت، پژوهشگر دانشگاه بنگور در بریتانیا سراغ این جمعیت آمد که تجربه‌ی مارگزیدگی زیادی دارد و با استفاده از پرسش‌نامه‌هایی از آن‌ها درمورد مارگزیدگی‌های گذشته و خصوصا نحوه‌ی توسعه درد پس از گزش سؤال کرد.

_{برای کسانی که با مارها کار می‌کنند، مارگزیدگی اتفاقی عادی است اما به‌نظر می‌رسد که در بیشتر مارها زهر به‌منظور دفاع از خود تکامل نیافته باشد}

از پاسخ‌دهندگان خواسته شد تا سطح درد خود را طی مدت زمان یک تا ۵ دقیقه پس از گزش، براساس مقیاس صفر تا ۱۰ گزارش کنند و بگویند حداکثر درد در چه زمانی رخ داده است. تمرکز این مطالعه به‌جای شدت درد، روی زمان‌بندی پیشرفت درد بود. علت آن بود که درحالی‌که شدت درد تجربه‌شده به‌میزان زیادی بین افراد متفاوت است، زمان توسعه‌ی درد باید در میان آن‌ها یکنواخت‌تر باشد. افراد مختلف ممکن است نیش زنبور را مزاحمتی جزئی یا موضوعی تحمل‌ناپذیر درنظر بگیرند اما همه با این مسئله موافقند که درد حاصل‌از نیش زنبور بالافاصله شروع می‌شود. در این نظرسنجی، ۳۶۸ نفر شرکت داشتند که درمجموع ۵۸۴ بار به‌وسیله‌ی ۱۹۲ گونه مار مختلف گزیده شده بودند.

متداول‌ترین تجربه، سطوح نسبتا پایین درد پس از گزیدگی طی ۵ دقیقه اول بود؛ زمانی‌که درد ممکن است یک شکارچی را به موقع دور کند تا مار بتواند فرار کند. درد شدیدتر اغلب بعدتر می‌آمد. کمتر از ۱۵ درصد از موارد منجر به دردی شده بود که طی ۵ دقیقه‌ی اول، ناتوان‌کننده بود و حدود ۵۵ درصد از موارد هرگز به چنین سطحی نرسیده بودند. این نتایج به‌طور محکمی نشان می‌دهد که نیروی محرکه‌ی تکامل زهر مارها دفاع از خود نبوده است.

پژوهشگران همچنین در رابطه‌با وجود زهرهایی که موجب آغاز سریع درد می‌شدند، درخت تکاملی گونه‌های مار را بررسی کردند. آن‌ها دریافتند که در چندین مورد، زهرهایی که موجب درد سریع می‌شدند، تکامل پیدا کرده ولی معمولا به‌سرعت دوباره در جریان تکامل مار از دست رفته بودند. این مسئله نیز نشان می‌دهد که زهر در مارها به‌عنوان پاسخی به نیاز برای دفع شکارچیانِ بالقوه، تکامل نیافته است.

_{بعضی از مارهای سمی مانند این مار سر نیزه‌ای برزیلی (Bothrops moojeni) سمومی دارند که عملکرد اصلی آن ایجاد درد است}

استثناهایی نیز وجود دارد. برای مثال برخی از مارهای مرجانی و افعی‌های گودال به‌طور خاص حاوی سمومی هستند که موجب ایجاد درد شدید می‌شود. کبرای تُف‌انداز برای استفاده از زهر دفاعی دارای سازگاری‌های رفتاری منحصربه‌فردی است و زهر این مار هنگام تماس با چشم موجب درد شدیدی می‌شود. کسانی که از وجود مارهای سمی خطرناک احساس خطر می‌کند، می‌توانند به‌راحتی استراحت کنند. به‌طور کلی، هدف آن ما نیستیم.