بیوگرافی یوهانس گوتنبرگ، مخترع فرایند چاپ صنعتی

یوهانس گوتنبرگ از بزرگ‌ترین مخترعان تاریخ است که با طراحی و ساخت اولین دستگاه چاپ صنعتی، دنیای نشر و رسانه را متحول کرد.

یوهانس گوتنبرگ (Johannes Guenberg) مخترع آلمانی قرن ۱۵ میلادی بود که با القابی همچون آهنگر، زرگر، مخترع و ناشر شناخته می‌شود. او با طراحی و توسعه‌ی فرایند چاپ سربی، این علم را به اروپا و سپس کل جهان معرفی کرد. اختراع فرایند چاپ سربی که توسط گوتنبرگ انجام شد، انقلاب چاپ را در جهان به‌دنبال داشت و به‌عنوان یکی از نقاط مهم تاریخ هزاره‌ی دوم شناخته می‌شود. بسیاری از مورخان، شروع دوران مدرن را در تاریخ بشر، از زمان اختراع گوتنبرگ می‌دانند.

چاپ و فرایندهای مرتبط با آن، در شکل‌گیری دوره‌های متعدد و اثرگذار تاریخی همچون رنسانس و عصر روشنگری و انقلاب علمی نقش داشت. درواقع با تولد و توسعه‌ی صنعت چاپ و نشر، مفاهیم پایه‌ای برای شکل‌گیری اقتصاد و فرهنگ مبتنی بر دانش شکل گرفت و توزیع علم به تمام اقشار جامعه، ممکن شد. گوتنبرگ فرایند چاپ سربی را در سال ۱۴۳۹ به اروپا معرفی کرد و تأثیر زیادی بر توسعه‌ی فرایندهای مرتبط داشت. روش‌های تولید انبوه قطعات دستگاه چاپ، استفاده از جوهر با پایه‌ی روغن در چاپ کتاب، فرایندهای مکانیکی دستگاه چاپ، استفاده از چاپ فشاری چوبی و بسیاری دستاوردهای دیگر گوتنبرگ، صنعت چاپ را به صنعتی مادر تبدیل کرد.

ترکیب دستاوردهای گوتنبرگ در صنعت چاپ، دستگاهی را به‌همراه داشت که امکان چاپ انبوه کتاب را ممکن کرد و از لحاظ اقتصادی هم برای ناشران و هم برای عاشقان کتاب، محصولاتی بادوام را به ارمغان می‌آورد. گوتنبرگ در تولید قطعات چاپ، از ترکیب سرب و قلع و آنتی‌موان استفاده کرد که ذوب در دمای پایین و تولید مقرون‌به‌صرفه‌تر را به‌همراه داشت. درواقع او مخترع فرایند چاپ نبود، بلکه این فرایند را به دستگاه‌هایی با قابلیت اتکا و تولید انبوه تبدیل کرد.

توسعه‌ی فرایند چاپ مکانیکی و انتشار انبوه کتاب و مقاله، نقش مهمی در شکل‌گیری دوره‌ی رنسانس داشت. علم در شکل کتب چاپی با سرعت بیشتری در دست‌رس عموم مردم جامعه قرار می‌گرفت و دیگر در انحصار گروهی محدود نبود. همین روند، شکل‌گیری طبقه‌ی متوسط را در جوامع به‌همراه داشت. فرایندی که گوتنبرگ اختراع کرده بود، تا قرن ۱۹ به‌صورت انبوه به‌کار گرفته می‌شد تا اینکه انقلاب صنعتی بخار، فرایندی با بازدهی بیشتر را متولد کرد و سبک چاپ غربی، به سرتاسر جهان گسترش یافت.

^{بازسازی طرح دستگاه چاپ گوتنبرگ}

تولد و سال‌های ابتدایی

اکثر منابع تاریخی، زمان تولد یوهانس گوتنبرگ را سال ۱۴۰۰ میلادی بیان می‌کنند (سال تولد بین ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۴ تخمین زده می‌شود). او در شهر ماینتس آلمان به‌دنیا آمد. پدرش تاجر بود و فریل گنشفلیش زور لادن و مادرش، الس ویریش، نام داشت. برخی منابع، شغل تجارت پدر یوهانس را مرتبط با زرگری می‌دانند و برخی دیگر، او را تاجر لباس بیان کرده‌اند.

زمان تولد و زندگی گوتنبرگ، بررسی جزئیات کودکی او را دشوار می‌کند و منابع تاریخی، تنها تخمینی از شرایط زندگی او زده‌اند. فعالیت احتمالی پدرش به‌عنوان زرگر و همکاری با کلیسا، یوهانس را با مفاهیم تجارت طلا آشنا کرد. به‌هرحال اکثر مورخان، تاریخچه‌ی آهنگری و زرگری خانواده‌ی گوتنبرگ و آشنایی آن‌ها با فرایندهای شکل‌دهی به فلزات را تأیید می‌کنند. انتخاب نام خانوادگی گوتنبرگ نیز بر اثر همین روابط با کلیسا و خاندان‌های اشرافی توسط فریل برای خانواده انتخاب شد.

در سال ۱۴۱۱ شورشی علیه خانواده‌های اشرافی در ماینتس رخ داد و بیش از صدها خانواده مجبور به مهاجرت شدند. خانواده‌ی گوتنبرگ نیز به التویله آن‌در‌راین نقل مکان کردند؛ جایی که الس، یک ملک اجدادی داشت. هاینریش والو، از مورخانی است که در کتاب‌های خود، بخش‌های متعددی از زندگی گوتنبرگ را شرح می‌دهد. او با اشاره به عدم وجود اطلاعات زیاد از کودکی و نوجوانی یوهانس، تنها به سفر او از ماینتس در سال ۱۴۳۰ اشاره می‌کند.

^{نقاشی از گوتنبرگ در کارگاه چاپ}

یوهانس ظاهرا به‌خاطر دلایل سیاسی شهر محل تولد را به مقصد استراسبورگ ترک کرده است. او در دانشگاه ارفورت به تحصیل پرداخت. البته تحصیل گوتنبرگ در این دانشگاه نیز جزو گمانه‌زنی‌های تاریخی محسوب می‌شود که بر پایه‌ی اسناد ثبتی دانشگاه و حضور نام Johannes de Altavilla در آن‌ها شکل گرفت. گوتنبرگ در استراسبورگ در نیروهای شبه‌نظامی عضویت داشت و فعالیت‌های آهنگری مرتبط با طلا انجام می‌داد. او در سال ۱۴۳۷، روش‌‌های پرداخت و پاک‌سازی طلا را به یک تاجر ثروتمند آموزش داده بود، اما چگونگی فراگیری علم مذکور توسط گوتنبرگ، مشخص نیست.

صنعتی‌سازی فرایند چاپ

گوتنبرگ در سال ۱۴۳۹ در پروژه‌ای با هدف ساختن آینه‌های فلزی درگیر شد که از لحاظ مالی، یک شکست تمام‌عیار بود. در آن زمان تصور می‌شد که آینه‌های فلزی، نور مقدس را در خود حفظ می‌کنند. آینه‌ها به زائرانی فروخته می‌شدند که برای بازدید از آخن به آن منطقه سفر می‌کردند. نمایشگاهی برای ارائه و فروش آینه‌ها و دیگر آثار هنری مذهبی برای سال ۱۴۳۹ برنامه‌ریزی شده بود، اما سیل و عواقب آن، رویداد را به تأخیر انداخت و درنتیجه یوهانس و شرکا، قادر به درآمدزایی از سرمایه‌گذاری خود نبودند. گوتنبرگ به سرمایه‌گذارها قول داد که برای جبران خسارت‌های مالی، «رازی علمی» را با آن‌ها در میان خواهد گذاشت. برخی ادعا می‌کنند که راز مذکور، همان فرایند چاپ با قطعات متحرک (Movable Type) بوده است.

یوهانس گوتنبرگ تا سال ۱۴۴۴ در استراسبورگ و محله‌ی سنت آربوگاست زندگی می‌کرد. همان‌طور که گفته شد، گوتنبرگ در سال ۱۴۴۰، ادعای طراحی فرایند چاپ با قطعات متحرک را مطرح کرد. او فرایند خود را به‌نام آلمانی Aventur und Kunst به‌معنای «تجارت و هنر» معرفی کرد. هیچ اطلاع دقیقی از فعالیت‌های گوتنبرگ تا رسیدن به دستاورد مذکور وجود ندارد. به‌‌علاوه مشخص نیست که آیا نمونه‌های اولیه و سعی و خطا هم توسط او ساخته شده‌اند یا خیر. به‌هرحال از آن زمان، چهار سال وقفه‌ی تاریخی بین منابع وجود دارد. 

^{قطعات حروف‌چینی دستگاه چاپ، یادگار اختراع گوتنبرگ}

مخترع فرایند چاپ صنعتی در سال ۱۴۴۸ به زادگاهش، ماینتس رفت و مبلغی را از خانواده قرض گرفت تا دستگاه جدید خود را به‌صورت کاربردی و عملی بسازد. او احتمالا تا آن زمان با فرایند چاپ فرونقش آشنا شده بود. گوتنبرگ برای تولید قطعات دستگاه چاپ خود از مس استفاده و با یکی از مشهورترین حکاک‌های آن زمان اروپا ملقب به Master of Playing Cards همکاری می‌کرد.

گوتنبرگ تا سال ۱۴۵۰ به‌نوعی فرایند چاپ خود را با بازدهی مناسب تکمیل کرده بود. اولین دستاورد چاپی او یک شعر آلمانی بود که با استفاده از همان، اولین سرمایه‌گذارها برای تولید انبوه دستگاه چاپ جذب شدند. یوهان فاست و دامادش پیتر شوفر اولین کسانی بودند که برای تولید دستگاه چاپ با قطعات متحرک، با گوتنبرگ همکاری کردند. شوفر قبلا به‌عنوان کاتب در پاریس فعالیت کرده بود و به‌عنوان یکی از اولین طراح‌های فونت در تاریخ شناخته می‌شود.

اولین سرمایه‌ای که گوتنبرگ برای پروژه‌ی دستگاه چاپ خود دریافت کرد، به‌اندازه‌ی ۸۰۰ سکه‌ی طلای آن سال‌های آلمان بود که با نام Guilder شناخته می‌شد. به‌هرحال اولین کارگاه در هوف هامبرشت راه‌اندازی و پروژه‌ی مشهور اولین انجیل چاپی در آنجا انجام شد. گوتنبرگ برای پروژه‌ی جدید خود ۸۰۰ سکه‌ی طلای دیگر سرمایه قرض گرفت و پروژه را در سال ۱۴۵۲ شروع کرد. منابع تاریخی ادعا می‌کنند که گوتنبرگ در آن سال‌های ابتدایی پروژه‌های چاپ کتاب‌های دیگر همچون گرامر لاتین را انجام می‌داد و حتی دو دستگاه پرس مجزا برای چاپ متون مذهبی و غیرمذهبی داشت. چاپ متون برای کلیسا، سودآوری خوبی را برای کسب‌وکار گوتنبرگ به‌‌همراه داشت.

^{انجیل گوتنبرگ}

گوتنبرگ در سال‌های پایانی قرون وسطی و سلطه‌ی کلیسا، فرایند چاپ صنعتی را توسعه می‌داد. همان‌طور که گفته شد حتی همین فرایند او، به پایان یافتن قرون وسطی و شکل‌گیری رنسانس کمک کرد. البته به‌هرحال چاپ انجیل، مهم‌ترین پروژه‌ی گوتنبرگ بود که شهرت فرایندش را به گوش حکّام آن زمان رساند و پیشرفت‌های بزرگ بعدی را به‌‌همراه داشت. مخترع آلمانی در سال ۱۴۵۵ اولین نسخه از انجیل را چاپ کرد که به‌نام انجیل گوتنبرگ هم شهرت یافت. پاپ پیوس دوم در همان سال و پس از مشاهده‌ی اولین نسخه‌های چاپی انجیل، در نامه‌ای به کاردینال کارواخال نوشت:

هر آن‌چه درباره‌ی مرد شگفت‌انگیز فرانکفورتی نوشته شده، صحیح است. من نسخه‌ی کامل انجیل را ندیدم، اما بخش‌هایی از آن را مشاهده کردم. متن کتاب به‌‌خوبی نوشته شده است و خواندن آن به‌هیچ‌وجه دشوار نیست. اعلی‌حضرت شما می‌توانید به‌آسانی و حتی بدون نیاز به عینک، متن این انجیل را بخوانید.

صنعتی شدن فرایند چاپ و افزایش شهرت گوتنبرگ، آسان و بدون چالش نبود. او یک سال پس از چاپ اولین نسخه از انجیل، وارد درگیری حقوقی با سرمایه‌گذار اصلی، فاست شد. فاست درخواست پس گرفتن پولش را داشت و معتقد بود گوتنبرگ به‌درستی از سرمایه استفاده نمی‌کند. سرمایه‌ی ۱،۶۰۰ سکه‌ای که گوتنبرگ از فاست دریافت کرده بود، اکنونباید به‌میزان ۲،۰۲۶ سکه بازپرداخت می‌شد. درنهایت، دادگاه به نفع فاست رأی داد و او کنترل کل کارگاه چاپ انجیل و حق فروش نیمی از انجیل‌های چاپ‌شده را به‌دست آورد.

^{طرحی از روش‌های قدیمی چاپ چوبی}

گوتنبرگ پس از شکست در پرونده‌ی حقوقی فاست، تقریبا ورشکست شده بود، اما کارگاه چاپ کوچکی را اداره می‌کرد و در شهر بامبرگ، مشغول چاپ انجیل بود. ازطرفی به‌خاطر عدم نشانه‌گذاری چاپ‌هایی که در کارگاه‌های گوتنبرگ انجام می‌شد، هیچ سند تاریخی برای تأیید تعداد کتاب‌ها و نسخ چاپ شده در آن زمان وجود ندارد. به‌هرحال برخی از کتاب‌های مهم تاریخ همچون ۳۰۰ صفحه از لغت‌نامه‌ی کاتولیک سال ۱۴۶۰ ماینتس، به کارگاه گوتنبرگ نسبت داده می‌شود.

چاپ‌خانه‌ی فاست و شوفر که پس از پرونده‌ی حقوقی به‌صورت کامل در اختیار آن خانواده بود، اولین کتاب‌های تاریخ را با ذکر نام چاپ‌خانه منتشر کرد. آن‌ها با افتخار از فرایند چاپ صنعتی کارگاه خود صحبت کرده و هیچ اشاره‌ای هم به‌نام گوتنبرگ نمی‌کردند.

جزئیات زیادی از فرایندهای ابتدایی چاپ گوتنبرگ و آثار چاپی او در قرن ۱۵ میلادی در دست نیست. ازطرفی انجیل‌هایی که بعدا توسط مخترع آلمانی چاپ شدند، نشان می‌دادند که ماشین‌های چاپ او برای چاپ کتاب نیاز به حدود ۱۰۰ هزار قطعه‌ی مجزا داشته‌اند. احتمالا تنظیم کردن حروف برای چاپ هر یک صفحه از کتاب، نیاز به نصف روز طراحی و جانمایی داشته است و باتوجه به تعدد فعالیت‌های چاپ و آماده‌سازی حروف و نهایی‌سازی برگه‌ها، احتمالا حدود ۲۵ نفر در کارگاه چاپ گوتنبرگ-فاست مشغول به کار بوده‌اند.

منابع تاریخی اسناد زیادی از روش تولید دستگاه‌های چاپ با قطعات متحرک توسط گوتنبرگ ندارند. در دهه‌های بعد، استفاده از پانچ و ماتریس‌های مسی در فرایندهای چاپ در سرتاسر اروپا مرسوم شد. هنوز مشخص نیست که گوتنبرگ فرایندهای پیچیده‌ی ماتریسی را اختراع کرد یا نسخه‌ی او، تلاشی ابتدایی بود و توسعه‌های بعدی را به‌همراه داشت. 

^{بخشی از بیانیه‌های مارتین لوتر که با بهره‌گیری از چاپ و توزیع انبوه، اصلاحت پروتستانی را به‌همراه داشتند}

سال‌های پایانی و مرگ

در سال ۱۴۶۲ جنگی در منطقه‌ی ماینتس رخ داد و فاتحان، گوتنبرگ را تبعید کردند. او که در آن سال‌ها فردی مسن بود برای ادامه‌ی زندگی و کار مجددا به التویله آن‌در‌راین رفت و به‌عنوان ناظر در یک چاپ‌خانه مشغول به کار شد. در سال ۱۴۶۵، دستاوردهای گوتنبرگ به رسمیت شناخته شدند و نشان افتخاری Hofmann به او اهدا شد. نشان مذکور، علاوه بر علائم افتخاری، سرمایه‌های غیرنقدی مناسبی را نیز برای گوتنبرگ به‌همراه داشت. برخی ادعا می‌کنند که گوتنبرگ در آن زمان به ماینتس بازگشت.

یوهانس گوتنبرگ در سال ۱۴۶۸ از دنیا رفت و جسدش در کلیسای فرانسیسکان ماینتس دفن شد. کلیسا و گورستان آن در سال‌های بعد از بین رفتند و اکنون مقبره‌ی گوتنبرگ ناشناس است. در سال ۱۵۰۴، پروفسور ایوو ویتیگ، در کتاب خود به گوتنبرگ به‌عنوان مخترع تایپوگرافی اشاره کرد. تا سال ۱۵۶۷ هیچ نقاشی یا پرتره‌ای از گوتنبرگ وجود نداشت تا اینکه هاینریش پنتلون در کتاب خود پیرامون بزرگان تاریخ آلمان، نقشی خیالی را از گوتنبرگ ترسیم کرد.

میراث جاودان

اگرچه گوتنبرگ در فقر از دنیا رفت، دستاورد صنعتی او به سرتاسر جهان گسترش یافت و اخبار و کتاب‌ها با سرعتی قابل‌توجه در بین مردم جابه‌جا می‌شد. همین فرایند، به شکل‌گیری دور‌ه‌ی رنسانس کمک کرد و انقلاب علمی سال‌های بعد را نیز به‌همراه داشت. پس از چند سال، مرکز چاپ در اروپا به ونیز منتقل شد که حتی تصور تولد فرایند چاپ را در ایتالیا به‌همراه داشت. حتی فرایندهای اصلاحات پروتستانی مارتین لوتر نیز با بهره‌گیری از چاپ صنعتی و گسترش سریع اخبار و مقاله‌ها ممکن شد. 

^{موزه‌ی گوتنبرگ در ماینتس}

در طول تاریخ، انواع مکان‌ها و یادگارها و پروژه‌ها به‌نام گوتنبرگ شناخته شده‌اند. مخترع تأثیرگذار تاریخی که به‌نوعی علمی شدن فرایندهای زندگی و کسب‌وکار، مدیون تلاش‌های او برای چاپ انبوه بود در آلمان، مجسمه‌های متعددی از گوتنبرگ دیده می‌شود و موزه‌ها و دانشگاه‌های گوناگونی به‌نام او وجود دارد.  موزه و دانشگاه گوتنبرگ در ماینتس، از مهم‌ترین مراکزی هستند که به‌نام مخترع اهل این شهر شناخته می‌شوند. پروژه‌ی گوتنبرگ، یکی از دیگر المان‌های مهم دیگر به‌نام مخترع فرایند چاپ صنعتی است که به‌عنوان قدیمی‌ترین کتاب‌خانه‌ی دیجیتال جهان شناخته می‌شود. فرهنگ عامه و رسانه‌های متعدد، گوتنبرگ را فردی بسیار بزرگ و تأثیرگذار در تاریخ می‌دانند. بسیاری او و اختراعش را مهم‌ترین فرد و رخداد هزاره‌ی دوم میلادی می‌نامند.