۳۹ سال پیش، عرضه IBM PC 5150 زمین لرزه ای در صنعت کامپیوترهای شخصی ایجاد کرد

۳۹ سال پیش در ۲۲ مرداد، IBM نخستین رایانه‌ی شخصی خود را با نام IBM PC 5150 عرضه کرد. عرضه‌ی این رایانه‌ی شخصی تحولی عظیم در صنعت به‌همراه داشت که آثار آن امروزه بیشتر از هر زمان دیگری حس می‌شود.

دوازدهم اوت امسال (بیست‌و‌دوم مرداد ۱۳۹۹) روز بسیار مهمی در صنعت فناوری بود. ۳۹ سال پیش در چنین روزی، IBM رایانه‌ی شخصی خود را با نام کامل IBM Personal Computer و شماره‌مدل ۵۱۵۰ روانه‌ی بازار کرد تا برگ جدیدی از تاریخ رقم بزند. بسته ‌به نوع نگاهتان، عرضه‌ی IBM Personal Computer می‌تواند دلیلی برای جشن‌گرفتن باشد یا اینکه از آن به‌عنوان فاجعه یاد کنید.

رایانه‌ای که IBM در آن زمان عرضه کرد، براساس استانداردهای آن‌ روزها، دستگاه چندان قدرتمندی به‌حساب نمی‌آمد. IBM هنگام ساخت رایانه‌ی شخصی خود با پیشنهادی از اینتل مواجه شد. اینتل پیشنهاد کرد که IBM در رایانه‌ی خود از پردازنده‌ ۸۰۸۶ استفاده کند. Intel 8086 ریزپردازنده‌ای ۱۶ بیتی بود که باس خارجی ۱۶ بیت داشت؛ بااین‌حال، IBM از اینتل درخواست کرد نسخه‌ی ارزان‌تر این تراشه را دراختیارش قرار دهد. نتیجه‌ی درخواست IBM، تولید تراشه‌ی اینتل ۸۰۸۸ بود. اینتل ۸۰۸۸ همچون پردازنده‌ی ۸۰۸۶ با سرعت کلاک ۴٫۷۶ مگاهرتز فعالیت می‌کرد؛ ولی برای حافظه‌ی خارجی باس هشت بیت داشت. 

IBM PC به‌طور درخورتوجهی سریع‌تر از رقبایش بود و تقریبا ۱۰ برابر بیشتر از آن‌ها ظرفیت حافظه داشت و خود IBM به‌شدت از آن حمایت می‌کرد و پشتوانه‌ی قدرتمندی داشت. IBM PC در زمانی نه‌چندان طولانی پس از عرضه، به‌ محبوب‌ترین رایانه‌ی شخصی دنیا تبدیل شد. ریزپردازنده‌ی IBM PC، یعنی اینتل ۸۰۸۸ و سیستم‌عاملش که از روی سیستم MS-DOS مایکروسافت توسعه داده شده بود، به استانداردهای صنعت تبدیل شدند.

رایانه‌های رقیب که مبتنی‌بر ریزپردازنده‌های اینتل و سیستم MS-DOS بودند، درصورت تلاش برای ارائه‌ی قدرت پردازشی و رم بیشتر و جاگذاشتن IBM، بعدها با نام «سازگار با IBM» شناخته شدند. افزون‌براین، درصورتی‌که این شرکت‌ها محصولاتشان را با قیمتی کمتر از رایانه‌ی IBM عرضه می‌کردند، از محصولاتشان با نام «کلون IBM»‌ یاد می‌شد. تصویری که درادامه می‌بینید،‌ مادربرد IBM Personal Computer را نشان می‌دهد.

^{تراشه‌های حافظه در بخش سمت راست پایین ساخت AMD بود. تمامی چهار بانک حافظه (Memory Bank) باید همواره پر می‌بودند. در این وضعیت، می‌شد رم بیشتر روی مادربرد نصب کرد. مادربردی که تصویرش را در بالا می‌بینید، شامل ۵۱۲ کیلوبایت حافظه‌ی رم در بانک‌های اضافی است و در درگاه‌های مجزایش، ۶۴ کیلوبایت حافظه‌ی رم دارد؛ بدین‌ترتیب مجموع حافظه‌ی رم به ۵۷۶ کیلوبایت می‌رسد (منبع تصویر بالا وب‌سایت ویکی‌پدیا است).}

اگر در گوشه‌ی سمت چپ بالای تصویر دقت کنید، مستطیلی قرمزرنگ می‌بینید که محل پردازنده‌ اینتل ۸۰۸۸ را نشان می‌دهد و در سمت چپ تصویر، درگاه‌های ISA (معماری استاندارد صنعت) به‌چشم می‌خورد. درگاه‌های ISA از نوع هشت بیت هستند و در دسته‌ی درگاه‌های نیم‌دوبلکس (Half-Duplex) جای می‌گیرند و اگر آن‌ها را تا اواخر دهه‌ی ۱۹۹۰ اورکلاک می‌کردید، می‌توانستید با سرعت بیشتری به اینترنت متصل شوید. مجموعه‌ی بزرگ تراشه‌ها که در وسط تا پایین سمت راست می‌بینید، حافظه‌ی رم هستند.

رایانه‌ی شخصی IBM چگونه همه‌چیز را تغییر داد؟

کارشناسان آثار بلندمدت رایانه‌ی IBM PC را به زمین‌لرزه‌ای تشبیه می‌کنند که به‌ناگهان همه‌چیز را تغییر داد. فعالیت امروزی AMD در این وضعیت و به این نحو بدین‌دلیل است که IBM درخواست کرد تولیدکننده‌ی دیگری برای تأمین پردازنده‌های اینتل وارد کار شود تا بتوان مطابق نیازهای IBM پردازنده تولید کرد. درخواست IBM باعث شد اینتل مجوز لازم را به AMD برای تولید پردازنده‌های مبتنی‌بر معماری x86 بدهد. AMD تنها شرکت دنیا با مجوز تولید پردازنده‌های x86 به‌حساب نمی‌آید؛ اما جزو معدود شرکت‌های این حوزه است. به‌غیر از اینتل، تنها VIA و شرکت تابعه‌اش، یعنی Zhaoxin، می‌توانند پردازنده‌های مدرن x86 را تولید کنند.

چرا بحث AMD را وسط کشیدیم؟ یکی از دلایلمان برای صحبت‌کردن درباره‌ی اینتل و AMD این بود که تولید رایانه‌ی شخصی IBM موج عظیمی از ادغام شرکت‌های مختلف با یکدیگر را راه انداخت که درنتیجه‌ی آن، شماری از شرکت‌ها برای همیشه به‌تاریخ پیوستند. شرکت‌هایی همچون Commodore و Amiga نسخه‌ی اختصاصی خودشان از معماری‌های رایانه‌ای و پردازشی را داشتند.

چندین‌بار پیش آمد که برخی شرکت‌های دیگر توانستند سیستم‌هایی تولید کنند که ازلحاظ سخت‌افزاری، پیشرفته‌تر از IBM PC 5150 بودند. گرچه میزان تفاوت‌ها خیلی زیاد نبود، در‌هر‌صورت این سیستم‌ها قوی‌تر بودند. به‌دنبال عرضه‌ی رایانه‌ی شخصی IBM، عرضه‌ی مدل‌های مشابه آن را نیز شاهد بودیم. تحلیلگران می‌گویند یکی از تفاوت‌های بزرگ بین گیمرهایی که در دهه‌ی ۱۹۸۰ بزرگ شده‌اند با گیمرهایی که در ۲۰ سال اخیر زندگی کرده‌اند، این است که گیمرهای قدیمی به‌وضوح روزهایی را به‌خاطر دارند که رایانه‌های شخصی در حوزه‌ی صدا و گرافیک به‌شدت ضعیف بودند و با رایانه‌های امروزی، فرسنگ‌ها فاصله داشتند. 

بدبودن صدا و گرافیک رایانه‌های شخصی حقیقتی پذیرفتنی بود و این حقیقت صرفا هنگام مقایسه با NES به‌نمایش درنمی‌آمد. دستگاه‌هایی نظیر Commodore 64 و Atari ST و Amiga 500 همگی قابلیت‌هایی داشتند که اضافه‌کردن آن‌ها به رایانه‌های شخصی سخت یا در بسیاری از مواقع غیرممکن بود. رایانه‌های شخصی هم‌دوره با Commodore 64 و Atari ST و Amiga 500 نمی‌توانستند بسیاری از قابلیت‌های این دستگاه‌ها را ارائه دهند. بااین‌حال در بلندمدت، اوضاع دستخوش تغییر شد و رایانه‌ی IBM PC به‌شدت با استقبال روبه‌رو شد و به‌مرور زمان پیشرفت کرد؛ اما رقبایش شکست خوردند.

به‌همان نحوی که AMD، تنها جایگزین مناسب اینتل برای تولید پردازنده‌ی x86 با سهم درخورتوجهی از بازار به‌حساب می‌آید، امروزه اپل، تنها جایگزین مناسب IBM برای تولید رایانه‌های شخصی است؛ آن‌هم در صنعتی که در سال‌های دور شرکت‌هایی نظیر Xerox ،Commodore ،Atari ،NEC ،AT&T ،Amiga و... در آن فعالیت می‌کردند. البته NEC هنوزهم به فعالیت‌های خود پایان نداده است؛ ولی نام‌های دیگر همگی محصولاتی برپایه‌ی فریم‌ورک غیر x86 داشتند. 

یکی از مشخصه‌های اصلی عصر اطلاعات این است که همواره وضعیتی اقتصادی برای فراهم‌سازی ظرفیت لازم به‌منظور انحصارگرایی یا رفتاری نزدیک ‌به انحصارگرایی مهیا می‌کند. مهاجرت اپل از پردازنده‌های اینتل به پردازنده‌های اختصاصی مبتنی‌بر معماری آرم اتفاق بسیار مهمی است و می‌تواند آثار متعددی در پی داشته باشد. دیدن اینکه گذار اپل به آرم چه تأثیراتی روی صنعت رایانه‌ها می‌گذارد، جالب خواهد بود. تقریبا دو دهه پیش صرفا دو نوع معماری پردازنده‌ی مرکزی برای استفاده در رایانه‌های شخصی وجود داشتند؛ دو معماری‌ای که می‌شد آن‌ها را رقیب مستقیم یکدیگر خطاب کرد. 

در روزهایی که رایانه‌ی ۵۱۵۰ عرضه شد، بسیاری از ناظران صنعت امیدوار بودند رایانه‌ی شخصی IBM میزان تسلط این شرکت را بر صنعت درهم بشکند، نه اینکه IBM درنهایت سهمش را افزایش دهد و بیش‌ازپیش روی صنعت رایانه مسلط شود. آرزوی رقبای IBM تا حدی رنگ حقیقت به‌خود گرفت؛ البته نه به‌شکلی که آن‌ها می‌خواستند. تسلط IBM بر بازار رایانه‌ها از بین رفت و این شرکت سال‌ها پیش صنعت رایانه‌ها را رسما ترک کرد. گفتنی است سهم IBM از بازار بخش بسیار کوچکی از کل بازار رایانش سازمانی را شامل می‌شود؛ باوجوداین، تصمیماتی که IBM در قبال پلتفرم خود اتخاذ کرد، آینده را تشکیل داد. اگر IBM به‌جای اینتل با موتورولا وارد همکاری می‌شد، احتمالا امروز همه‌چیز فرق می‌کرد.