سفری به سازه های آبی شوشتر

تصاویری از سازه های آبی شوشتر

 آشنایی با سازه های آبی شوشتر

تاکنون حدود 800 سازه مربوط به آب در سراسر استان خوزستان در جنوب غربی ایران شناسایی شده است. در ادامه با هم سفری به سازه های آبی شوشتر داشته باشیم.

تاریخچه ساخت سازه های آبی شوشتر

ساخت اولیه این مجموعه به قرن پنجم هخامنشی و سلطنت داریوش بزرگ برمی گردد، اما بیشتر ساخت آن در دوره ساسانی با هدف استفاده بهینه از آب و تصفیه آن با روش های قدیمی انجام شده است. سازه های آبی شوشتر مجموعه ای از پل ها، برکه ها، سدها، کانال ها و تونل ها است. حتی این مکان به عنوان بزرگترین مجتمع صنعتی قبل از انقلاب صنعتی در نظر گرفته شده است.

قدیمی ترین آثار یافت شده در این منطقه مربوط به دوران پارینه سنگی و ماقبل تاریخ است. به دلیل قرار گرفتن رودخانه کارون در کنار شهر شوشتر، موقعیت ایده آل و شرایط زندگی در این مکان فراهم شده و اقوام مختلف نیز خواهان اقامت در این مکان بودند. طبق اسناد به دست آمده، شهر شوشتر در دوره ایلامی به دلیل همجواری با معبد چغازنبیل از اهمیت زیادی برخوردار بود.

در زمان اردشیر اول، این شهر بازسازی شد و به جزیره ای در آب تبدیل شد که اهمیت ساخت مجموعه عظیمی از سازه های آبی در شوشتر را افزایش داد. با احداث این مجموعه چهره شهر تغییر کرد، البته سنگ بنای اولیه آن توسط داریوش بزرگ گذاشته شد، که در این دوره به پیشرفت چشمگیری دست یافت.

شهر شوشتر در دوره اشکانیان به عنوان پایتخت حکام محلی خوزستان انتخاب شد و یکی از مراکز مهم خوزستان در دوره ساسانی بود.

زمان ساخت سازه های آبی شهر شوشتر

سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر

این شهر در زمان شاپور ساسانی به اوج شهرت خود رسیده و در باشکوه ترین دوره تاریخی خود به سر می برد. در حال حاضر از شهر شوشتر به عنوان موزه بناها و سازه ها یاد می شود، به همین دلیل از آن به عنوان یک شهر منحصر به فرد در جهان یاد می شود.

سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر چگونه کار می کند

کارون یکی از بزرگترین و مهمترین رودخانه های ایران است که قبل از ورود به شوشتر به دو شاخه گرگر و شطیط تقسیم می شود. گرگر رودخانه ای مصنوعی است که مربوط به زمان اردشیر اول، بنیانگذار امپراتوری ساسانی است. سه تونل آب را از رودخانه گرگر به سازه های آبی منتقل می کنند. آب ورودی از طریق چندین کانال تقسیم می شود، چرخ آسیاب را می چرخاند و سپس به شکل یک آبشار به داخل حوضچه می ریزد.

سیستم هیدرولیک باستانی شوشتر منظره شگفت انگیزی دارد و یکی از شاهکارهای مهندسی عمران در جهان است. ساسانیان برای تقسیم آب رودخانه بین مناطق مختلف شوشتر و حتی برخی از شهرهای اطراف از تکنیک های قدیمی استفاده می کردند که بخشی از آنها با گذشت چندین قرن هنوز کار می کنند.

سیستم های هیدرولیکی سازه های آبی شوشتر

بناهای موجود در محوطه باستانی سازه های آبی شوشتر به سه قسمت تقسیم می شوند:

آسیاب های آبی شوشتر سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر

منطقه شرقی : حدود 10 آسیاب در این منطقه وجود دارد. برخی از آنها آسیاب دو برادران هستند، داراب خان، حاج مندل، راتق و دهانه شهر. هر یک از این آسیاب ها دارای دو سنگ آسیاب هستند. آب مورد نیاز این آسیاب ها از تونل ورودی تأمین می شود.

منطقه شمالی : در این منطقه علاوه بر آسیاب های خدایی، رضا گلاب یا آسیاب پنیر و رضوان، تاسیسات مربوط به نیروگاه مستوفی وجود دارد که در سال 1332 احداث شده و یک پمپ خانه تأمین آب شهر است.

منطقه غربی : 21 آسیاب در این منطقه وجود دارد و آب مورد نیاز این آسیاب ها از طریق یک تونل سه کوره ای تأمین می شد. راه ورود به منطقه غربی از طریق پلی به نام دوپلون است. آسیاب های این منطقه در دو نوع مدل شیب دار و ساده ساخته می شوند. علاوه بر آسیاب ها، یک کارخانه تولید یخ و یک خانه پمپ آب نیز وجود دارد.

یک نمونه از آسیاب های سازه ی آبی شوشتر

زیر پله ها در منطقه غربی (این راه پله راه اتصال قسمت قدیمی شهر با منطقه غربی بود) و در سقف آسیاب بنام لوآلی ساختمانی با نقشه مربع و سقف گنبدی به سبک آتشکده ها، که به نمازخانه نسبت داده می شود. در انتهای منطقه ای به نام سیکا واقع شده است. ورودی این محفظه ها از طریق پله هایی که داخل صخره تعبیه شده اند، تأمین می شود.

آسیاب ها و آبشارهای شوشتر از منحصر به فردترین نمونه هایی است که برای استفاده بهینه از آب در دوران باستان استفاده می شده است. این منطقه مجموعه ای از سدها، تونل ها، کانال ها و آسیاب های آبی است که یک مجموعه اقتصادی است و بخشی از مجموعه بزرگ سازه های آبی شوشتر است که به کرات در کتب تاریخی ذکر شده است.

اساس مجموعه این است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را بالا می برد تا از سه تونل حفر شده در تخته سنگ آب برداشت کند. این سه تونل آب را به سمت مجموعه هدایت می کنند و به چندین کانال تقسیم می شوند که پس از چرخاندن آسیاب ها، آب در آبشارها به مناطق شبیه استخر جریان می یابد.

یکی از بارزترین ویژگیهای مجموعه آسیاب ها و آبشارها مجاورت آن با قسمت تاریخی شهر شوشتر است. این منطقه علاوه بر مصارف صنعتی، آب مورد نیاز ساکنان در روزهای کمبود آب را نیز تأمین می کند.

یک ویژگی بصری بسیار زیبا و منحصر به فرد که در این مجموعه وجود دارد و جلوه ای خاص به آن می بخشد این است که پساب آسیاب ها به صورت آبشارهای مصنوعی زیبا به مناطق حوض مانند می ریزد که منظره ای چشم نواز و دلپذیر را ایجاد می کند.

پل های رود گرگر

فهرست سازه های آب شوشتر چگونه کار می کند

سازه های آبی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو شامل چندین اثر است که قصد معرفی آنها را داریم:

1. سد سطح : همانطور که می دانید، برای کشاورزی، زمین باید با آب رودخانه آبیاری شود و به دلیل پایین بودن سطح رودخانه از زمین، آب باید بالا برود. امروز آب از رودخانه پمپاژ می شود اما در گذشته پمپ وجود نداشت! بنابراین آنها ساختاری به نام سد ایجاد کردند که عمود بر رودخانه ساخته شده و با مسدود کردن جریان آب سطح آن را بالا نگه می دارد.

2. برج کلاه فرنگی : این برج در دوره قاجار ساخته شده و در کنار رودخانه شطیط واقع شده است. این مکان محلی بود که امپراتور روم یا شاپور ساسانی بر رودخانه و کار کارگران نظارت می کرد. البته برخی آن را محلی برای نظارت بر میزان و شدت جریان رودخانه می دانند.

باند میزان (سد میزان) در رودخانه گرگر 

3. رودخانه گرگر : این رودخانه در دوره هخامنشیان در شمال شهر شوشتر برای توسعه سازه های آبی در این شهر حفر شده است. از دلایل ساخت این رودخانه می توان به کاهش حجم آب رودخانه کارون، آبیاری اراضی بالای رودخانه کارون و امنیت شهر اشاره کرد.

4. پل گرگر : تاریخچه ساخت این پل به دوره ساسانیان برمی گردد و دلیل ساخت آن منحرف شدن مسیر آب از رودخانه دست ساز و تاریخی گرگر و آب به تونل های آسیاب بادی است.

5. آبشارها و آسیاب های آبی : شاخص ترین قسمت های این مجموعه در کنار پل گرگر و در امتداد رودخانه گرگر واقع شده است. تعداد زیادی آسیاب بادی در این مجموعه وجود دارد که نمونه بارز استفاده از نیروی آب برای چرخش آسیاب های بادی است. این مجموعه به سه قسمت حیاط شرقی، حیاط شمالی و حیاط غربی تقسیم شده است.

آبشارهای ساره های آبی شوشتر

آبشارهای سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر

از دیگر بناهای این مجموعه عظیم و بزرگ می توان به پل برج عیار یا صائبی اشاره کرد که در رودخانه گرگر و در پایین آبشارها واقع شده است که در دوره ساسانی ساخته شده است. قلعه شوشتر سلاسل نیز یک قلعه بسیار بزرگ است که در کنار رودخانه شطیط واقع شده است و دارای بخش های مختلفی از جمله حیاط، پادگان، اصطبل، حمام، شبستان، برج، باغ، قلعه خانه، خانه حرم، آشپزخانه و دروازه های متعدد است. قلعه سلاسل محل اقامت رسمی استاندار خوزستان است و در کوهی واقع شده است که مانند فلات کوچکی است و بارها مورد بازسازی قرار گرفته است.

پل شادروان قسمت دیگری از مجموعه عظیم سازه های آبی شوشتر است که برخی از آنها قدیمی ترین پل های جهان نامیده می شوند. این پل دارای 44 عدد دهانه بود که از این تعداد تنها 16 دهانه طاق و 8 دهانه بدون طاق قابل مشاهده است. پل شاه علی نیز از دوره صفویه به جا مانده و در نهر داریون واقع شده است.

این پل که پس از احداث پل جدید بین اهواز و شوشتر، دیگر مورد استفاده قرار نمی گیرد دارای چندین طاق بود که امروزه تنها 3 طاق از آنها باقی مانده است. پل بند لشکر که قدمت آن به دوره ساسانیان برمی گردد، در کنار یکی از شش دروازه تاریخی شوشتر قرار دارد.

پل های قدیمی سازه های آبی شوشتر

پل شادروان، معروف به بند قیصر 

در حال حاضر این پل سالم ترین پل باقی مانده از دوره ساسانیان به حساب می آید که گردشگران زیادی از آن بازدید می کنند.

آسیاب ها و آبشارهای شوشتر به دلیل زمان ساخت یکی از شاهکارهای فنی و مهندسی در جهان هستند. این شاهکار مهندسی هم در ایران و هم در جهان بی نظیر است. و همیشه تعداد زیادی از گردشگران از این بناهای با شکوه تاریخی بازدید می کنند.

گردآوری: بخش گردشگری